انگار در شالیزار بمب منفجر شده باشد. زمین از هم پاشیده. خاک‌ها در هم شده‌اند و دیگر خبری از شالی نیست. بیش از 42 هکتار از شالیزارهای آستانه اشرفیه چنین وضعی دارند و محلی‌ها می‌گویند «اینجا هیروشیماست». حدود 10 سال قبل بود که عده‌ای برای برداشت شن و ماسه، چند هکتار شالیزار در روستاهایی چون کیسم، گاچرا، چهاردِه و …. خریدند. کم‌کم کار بیشتر شد. زمین را تا عمق بیش از هشت متر کندند و بعد از نابودی خاک مرغوب، شن و ماسه از دلش خارج کردند. این کار رفته‌رفته گسترش یافت و هکتارهای بیشتری از شالیزارهای منطقه نابود شدند. با نابودی هر تکه از شالیزار، کار شالیزارهای دیگر سخت‌تر شد. زمین از رمق افتاد و شالیزارهایی که کیلوکیلو برنج می‌دادند، محصولشان نصف شد و به جای برداشت برنج، شن و ماسه محصول زمین شد.

رستگار، مسافرش را پیاده می‌کند و می‌گوید از وقتی زمین از برکت افتاد مسافرکش شده. مانند بسیاری دیگر از اهالی روستای کیسم‌بالا که هر کدام مجبور به ترک شالیزارشان شدند و برای گذران زندگی دست به کارهای دیگر زدند. «زمین ما در منطقه نمونه بود. هر سال حجم بالایی از برنج برداشت می‌کردیم. این از خدا بی‌خبرها آمدند و زمین را نابود کردند. وقتی در منطقه‌ای هشت تا ده متر زمین را بکنند، کار برای بقیه سخت می‌شود. این چاله‌ها آب را به سمت خود می‌کشند و دیگر آب در زمین‌های مجاور نمی‌ماند. برنج به آب زنده است. بعد هم با نابودی زمین‌های مجاور برای خرید آنها آمدند و کم‌کم حجم شالیزارهای منطقه کم شد.»
او که حالا در آستانه میانسالی است، کودکی‌اش را همینجا گذرانده، در مجاورت سبزی شالیزار. اما امروز تماشای تکه‌تکه شدن زمین و برهوت شدن شالیزارهای اطراف رنجش می‌دهد. «این زمین‌ها صد سال دیگر هم به درد کشاورزی نمی‌خورند. مواد آلی‌اش نابود شده. از رمق افتاده. شاید اگر برای این 42 هکتار، 82 هکتار خاک مرغوب بیاوریم بتوان چیز کمی در آن به عمل آورد اما این هم نشدنی است.»
رستگار زمینش را حفظ کرده و چند سال قبل هم شکایتش را به اداره آب، جهادکشاورزی، محیط زیست و سایر ارگان‌ها رسانده. اما تاکنون خبری از رسیدگی قطعی نبوده و هنور منتظر حکم است. «فعلا گفته‌اند کار نکنند اما شبانه شاهد برداشت هستیم. 300 متر از نهر آب زمین من را قطع کرده‌اند. باید کانال هوایی برای آوردن آب بزنم؟»
حیدری هم پنج سال قبل شکایت کرده. او از اهالی روستای چهاردِه است و می‌گوید در این سال‌ها چند کارشناس آمدند و بارها با پول کارشناس‌ها را خریده‌اند. «محصول ما از نصف هم کمتر شده. بسیاری از کشاورزان مجبور شدند زمین‌هایشان را بفروشند. این رنج بزرگی برای کشاورز است. ما به چشم خودمان نابودی را می‌بینیم و کاری از دستمان ساخته نیست.»
او می‌گوید به کمیته امداد بروید و ببینید در همین سال‌ها چه تعداد به کسانی که نیازمند این کمیته شده‌اند اضافه شده. کشاورز، زندگی‌اش به همین زمین وابسته است. «روستای ما 250 خانوار دارد. بیش از 50 خانوار این مشکل را دارند اما حتی پول شکایت هم نداشته‌اند. چند نفری هستیم که شکایت کرده‌ایم چون همه درآمد ما از زمین نیست. اما بسیاری از مردم روستا همه زندگیشان زمینی بوده که دیگر نیست.»
حیدری می‌گوید با وجود همه این شکایت‌ها اما تاکنون هیچ خسارتی پرداخت نشده و البته تخریب‌ها هم ادامه دارد.
شالیزارهای نزدیک رودخانه در معرض خطرند
شالیزارهای اطراف رودخانه در معرض خطرند و چشم طمع بسیاری از کسانی که به دنبال شن و ماسه هستند به دنبال این اراضی است. این زمین‌ها به خاطر آنکه سالیان سال است اطراف رودخانه‌اند، شن زیادی دارند و روی این شن‌ها هم آبرفت آمده و در نتیجه این زمین‌ها باارزش‌اند. کارشناس یکی از ادارات که روی این پرونده کار کرده و نمی‌خواهد نامش در این گزارش بیاید به «پیام‌ما» می‌گوید: «این افراد زمین‌های مرغوب را شناسایی می‌کنند و بعد هم به قیمت زمین کشاورزی، زمین را می‌خرند. کشاورز هم نمی‌داند زیر زمین چه گنجی نهفته است. این افراد خاک زراعی را برمی‌دارند و در نهایت شن و ماسه را برداشت می‌کنند. شکایت از این پرونده هم از سال 1382 شروع شده است.»
او می‌گوید یک‌بار هیئت پنج نفره کارشناسی برای این پرونده حکم برائت صادر کرده و گفته زمین همچنان قابلیت برگشت به کار کشاورزی را دارد در حالی که اینطور نیست. «پیمانکاران خوبی هم هستند. قرارداد می‌بندند. مجوز می‌گیرند و زمین را اجاره می‌کنند. بعد از آن خاک زراعی را کنار می‌گذارند و به اندازه مجوز که حداکثر 50 سانت است برداشت می‌کنند و بعد از برداشت خاک مرغوب و زراعی دپو شده را به جای خود برمی‌گردانند. این روش معقولی است ولی در این نمونه چنین اتفاقی نیفتاده است.»
زمین‌های منطقه چهاردِه در آستانه اشرفیه در مجاورت سپیدرود است. مجوز گرفته شده برای 15 هکتار بوده اما برداشت‌های غیرمجازی در آن انجام گرفته. «کارشناس‌هایی که برای بررسی آمدند، نکات اشتباهی گفتند. آنها نوشته‌اند خاک برداشت شده تا به خاک زراعی برسند. در حالی که خاک نباتی بالاست و شن پایین است.»
به گفته او، از 42 هکتار شالیزار که محل برداشت است، 15 هکتار مجوز دارد که در همین میزان مجوز هم از عمق بیشتر برداشت کرده و سازمان صنعت، معدن و تجارت هم نظارتی بر این موضوع نداشته است.
او می‌گوید در حال حاضر با حضور دادستانی فعلا جلوی فعالیت این شرکت گرفته شده و در انتظار حکم دادگاه هستند اما در سیاهکل هم نمونه‌هایی از این مورد وجود داشته و البته در اطراف رشت، آستارا و سایر شهرستان‌های استان هم این مورد وجود دارد و این نگرانی‌های بسیاری را برای حفاظت شالیزارها ایجاد کرده است.
این اتفاق توسط شرکت «شن و ماسه عقاب» رخ داده. شرکتی که تا ۱۴ بهمن ماه سال گذشته امکان برداشت داشته و همان زمان حمزه خلیلی، رئیس کل دادگستری گیلان درباره این شرکت گفته بود: «این شرکت علی‌رغم قرار نظارت به مدت دوسال همچنان مشغول برداشت غیراصولی و غیرقانونی از معادن این منطقه بوده و نسبت به پیگیری‌ها هم بی‌توجه بوده»
با تخریب شالیزار، تغییر کاربری آسان می‌شود
از بین بردن شالیزارها و برداشت از خاک حاصل‌خیزشان از نظر حمید درودیان، فعال محیط زیست و رئیس هیات مدیره انجمن بوم‌بانان گیل و دیلم چند بُعد دارد. او به «پیام‌ما» می‌گوید که این ویرانی در گام نخست می‌تواند امنیت غذایی را تحت‌تاثیر قرار دهد چرا که برنج قوت غالب بخش عمده‌ای از مردم کشور است. «تغییر کاربری شالیزارها به باغ هم حتی اشتباه و غیرقانونی است. چرا که فارغ از مسائل اقتصادی، شالیزار تولیدکننده گیاه مهمی است و نباید جای آن را گونه‌های دیگر بگیرند. علی‌رغم مصرف آب زیاد، این محصول همچنان منبع مهمی است.»
به گفته او وقتی خاک مرغوب این زمین‌ها برداشته می‌شود، دیگر نمی‌شود در آن کشاورزی کرد و در نتیجه تغییر کاربری شالیزار به زمین‌هایی برای ساخت‌وساز هم آسان می‌شود. «از سوی دیگر اثر روانی این کار بر کشاورزان بسیار زیاد است. آنها وقتی می‌بینند با رنج بسیار محصولی به دست می‌آورند اما سود اقتصادی‌اش اندک است و در عوض سود برداشت شن و ماسه بسیار زیاد است، انگیزه‌ای برای کشاورزی نخواهند داشت. بنابراین زمینشان را می‌فروشند و ممکن است تصمیم بگیرند که آنها هم این کار را شروع کنند.»
درودیان می‌گوید سود کلان حاصل از این کار معلول فساد است. «رانت و فساد باعث شده افرادی وارد این کار شوند، مجوز بگیرند و یا بدون مجوز مشغول کار شوند. پول سرشاری که به دست می‌آورند منشا فساد خواهد بود. وقتی افراد از این راه کسب درآمد می‌کنند به فکر گسترش این کار خواهند افتاد و در نتیجه شالیزارهای بیشتری درگیر این خطر می‌شوند.»
اما آنچه از شالیزارها بعد از این تخریب باقی می‌ماند، زمین بایری است بدون هیچ چشم‌اندازی. زمین‌هایی که روزگاری بوی برنجشان گستره بزرگی را پر می‌کرد، خالی از ساقه‌های بلندقد می‌شوند. «زیبایی‌های بصری از بین می‌رود. ارزش اکولوژیکی خاک نادیده گرفته می‌شود و خدمات اکوسیستمی شالیزار هم با این کار نابود می‌شود. همه اینها در کنار هم رخ می‌دهد و این یعنی با زمین خشک و بایری روبه‌رو خواهیم شد که دیگر چیزی برای عرضه ندارد.»
مرجع صدور مجوز برداشت سازمان صنعت و معدن است
رسیدگی به تخلفات درباره برداشت خاک شالیزارها آنطور که رضا زمانی، مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان به «پیام‌ما» می‌گوید در حوزه کاری آنها نیست و وزارت صنعت، معدن، تجارت، وزارت جهاد کشاورزی و امور اراضی باید به این زمینه وارد شود اما آنها از مشکلات روستاهای کیسم بالا، چهارده و … باخبرند و در سال‌های گذشته هم بارها با این پرونده روبه‌رو شده‌اند. «با توجه به تخلفات مستمر محیط زیستی یکی از واحدهای مستقر در شهرستان آستانه‌اشرفیه و با توجه به مصوبات شورای حفظ بیت‌المال شهرستان، طی دو سال گذشته مجوز برداشت شن و ماسه برای این واحد از طرف محیط زیست صادر نشده است. اما این واحد اقدام به برداشت بدون مجوز مصالح از اراضی حاشیه شرکت کرده که اداره محیط زیست شهرستان اقدام به تشکیل پرونده در این ارتباط در سنوات گذشته کرده.»
او می‌گوید با توجه به اینکه این برداشت‌های غیرمجاز خارج از رودخانه و در اراضی کشاورزی یا حریم بستر رودخانه رخ داده بود و طبق ادعای مسئولان واحد از اراضی مورد تملک شرکت بوده ابعاد پیگیری حقوقی تخلفات به سایر دستگاه‌ها از جمله جهادکشاورزی و امور آب مرتبط شده که البته از سوی آن دستگاه‌ها هم در حال رسیدگی است. «هر نوع برداشت مصالح شن و ماسه رودخانه‌ای و برداشت خاک از شالیزارها مستلزم اخذ مجوز از ادارات ذیربط است و سیاست ادارات محیط زیست در استان هم کاهش صدور مجوزهای برداشت مصالح از رودخانه و نیز اراضی بوده. چرا که نگاه ما به رودخانه‌ها و اراضی کشاورزی نباید نگاه معدنی باشد.»
زمانی تاکید می‌کند که یکی دیگر از معضلات برداشت غیرمجاز رودخانه‌ای، برداشت‌های دستی است و در برخی شهرستان‌های استان گیلان، ساکنان حاشیه رودخانه‌ها با استفاده از ادواتی مانند تراکتور و بیل دستی به برداشت غیرمجاز رودخانه‌ای اقدام می‌کنند. او با اشاره به این موضوع می‌گوید:‌ «این پدیده صرفا محیط زیستی نیست، بلکه ابعاد اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی دارد و یگان حفاظت محیط زیست با چنین مواردی برخورد می‌کند که البته از جمله وظایف سایر دستگاه‌ها از جمله امور آب به عنوان متولی رودخانه‌ها نیز رسیدگی به این امر است.»
به گفته او هرساله صدور مجوزهای شن و ماسه رودخانه‌ای از تاریخ ۱۵ اسفند‌ماه تا تاریخ ۱۵ اردیبهشت به‌دلیل تخم‌ریزی ماهیان ممنوع است و از سویی مرجع صدور هرگونه عملیات برداشت مصالح چه در رودخانه یا اراضی و یا معادن کوهی سازمان صنعت، معدن و تجارت است. «ادارات محیط زیست یکی از دستگاه‌های استعلام شونده در این خصوص هستند و آمار دقیق مقدار صدور مجوز برداشت در اختیار سازمان صنعت، معدن و تجارت قرار دارد.»