بامداد شنبه ایالات متحده آمریکا بدون اعلام قبلی و البته بدون ارائه هرگونه جزئیات، خبر از صدور دستور احیای برخی از معافیت‌های هسته‌ای در نظر گرفته شده برای برنامه هسته‌ای ایران داد. وزیر امور خارجه دولت جو بایدن این دستور را در شرایطی امضا کرد که در روزهای گذشته امیدها برای احیای برجام و لغو تحریم‌های اقتصادی ایران دو چندان شده بود. این معافیت‌ها همزمان با برجام برای ایران در نظر گرفته شده بود ولی دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری سابق آمریکا آن‌ها را لغو کرده بود. ایران اما دیروز اقدام واشنگتن را در شرایطی ناکافی دانست که روسیه به عنوان نزدیک‌ترین شریک ایران در مذاکرات برجام، از آن به عنوان گامی صحیح در مسیری درست یاد کرد.

برجام این روزها بیش از همیشه به احیای خود امیدوار است. توافقی که اگر نبود دولت دونالد ترامپ در ایالات متحده آمریکا احتمالا امروز هم عرصه سیاست داخلی ایران را با تغییراتی قابل توجه مواجه کرده بود و هم در سیاست خارجی ایران را به سمت همراهی بیشتر با جامعه جهانی سوق می‌داد. امروز اما این توافق همچنان در کماست؛ کمایی ناخواسته. کشورهای مذاکره‌کننده اما امیدوارند به نتیجه رایزنی‌ها. ایران در دولت سید ابراهیم رئیسی اگرچه مدت زمانی را برای آنچه بررسی شش دوره مذاکره صورت گرفته در دولت حسن روحانی می‌خواند، صرف کرد اما در نهایت پشت میز مذاکره نشست. دور هفتم مذاکرات اما نتیجه موثری نداشت و طرفین به زیاده‌خواهی ایران و مطالبات افراطی جمهوری اسلامی اشاره کردند. ایران هم از بی‌عملی و بی‌تعهدی کشورهای اروپایی و البته ایالات متحده آمریکا گفت. چین سکوت کرد ولی روسیه میانه میدان را گرفت و تلاش کرد دو طرف را بیش از پیش به هم نزدیک کند. نتیجه شد بهبود روابط در دور هشتم مذاکرات و البته رد و بدل شدن پیغام‌های غیر رسمی میان ایران و آمریکا. پیغام‌هایی که حالا انگار بیش از پیش نتیجه داده و واشنگتن بامداد دیروز تصمیم گرفت بخشی از معافیت‌های هسته‌ای ایران را که در دولت ترامپ لغو شده را احیا کند. این اقدام از سوی بسیاری از ناظران و تحلیل‌گران و خبرنگاران به عنوان پالس واشنگتن برای بازگشت به برجام توصیف شد اما در ایران خبری از استقبال آنچنانی نبود. ایران اگرچه دست رد هم به اقدام صورت گرفته از سوی آمریکا نزد ولی سخنگوی وزارت امور خارجه رسما اعلام کرد که این اقدام، کافی نیست و ایران و منتظر اقدامات عملی از سوی آمریکا در حوزه تحریم‌هاست.
واکنش تهران
سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در اظهاراتی با بیان اینکه «آنچه که ایالات متحده باید انجام دهد در تمامی ابعاد رفع تحریمی و همچنین ابعاد هسته‌ای است»، در واکنش به احیای برخی از معافیت‌های هسته‌ای برای برنامه اتمی ایران اظهار کرد: «اخباری که امروز شنیده می‌شود در خصوص ابعاد رفع تحریمی هسته‌ای است و همه می دانند که این کفایت نمی کند و کافی نیست. طبیعتا جمهوری اسلامی ایران منتظر است که در خصوص ابعاد رفع تحریمی برجام هم ایالات متحده به وظایف و تعهدات خودش عمل کند. طبیعتا هر اقدامی که در مسیر درست عمل به تعهدات برجامی باشد توسط تهران با دقت مورد توجه قرار می گیرد.» حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز دومین فردی بود که به احیای معافیت‌های برنامه اتمی ایران واکنش نشان داد. او هم تقریبا مواضع خطیب‌زاده را تکرار کرد با این تفاوت که براساس اظهارات او می‌توان اقدام آمریکا را تلاشی برای اثبات «حسن نیت» این کشور به تهران دانست. وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی گفته است: «ما به طرف‌های آمریکایی به واسطه برخی از افرادی که این روزها پیام‌هایی را منتقل می‌کنند اعلام کرده‌ایم که آن‌ها باید حسن نیت خود را در عمل نشان دهند. حسن نیت در عمل یعنی اینکه بر روی زمین اتفاق ملموسی رخ دهد.» او البته اقدام آمریکا را تلویحا ناکافی دانست و تاکید کرد: «لغو برخی از تحریم‌ها به معنای واقعی خود می تواند ترجمان حسن نیت‌شان باشد . آمریکایی ها از این موضوع صحبت می کنند ولی باید دانست آنچه که بر روی کاغذ رخ می‌دهد خوب است اما کافی نیست.» سوی دیگر میدان اما آمریکا لغو تحریم‌ها را موکول به بازگشت ایران به تعهدات برجامی خود کرد. سخنگوی کاخ سفید با بیان اینکه « تا زمانی که تهران به تعهدات خود ذیل برجام بازنگردد، رفع تحریم‌های ایران را ارائه نکرده و نخواهیم کرد. ما دقیقاً همان کاری را کردیم که دولت قبلی کرد؛ به شرکای بین‌المللی خود اجازه می‌دهیم به خطرهای فزاینده مرتبط با عدم اشاعه و ایمنی هسته‌ای در ایران رسیدگی کنند»، از ابقای اختلافات خبرداد.
استقبال روسیه، امیدواری آژانس
اگر در ایران مقامات دیپلماتیک ترجیح دادند از اقدام آمریکا آنچنان که باید و شاید استقبال نکنند و همچنان بر موضع قبلی جمهوری اسلامی یعنی لغو تمامی تحریم‌های در نظر گرفته شده از سوی دولت دونالد ترامپ اصرار کنند، در روسیه اما اوضاع متفاوت بود. نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در اظهاراتی رسما اعلام کرد که احیای برخی از معافیت‌های هسته‌ای ایران گامی صحیح و در مسیری درست محسوب می‌شود. میخائیل اولیانوف که پیش از این ابراز امیدواری کرده بود که دور آینده مذاکرات وین، آخرین دور باشد و کشورها پس از بازگشت از پایتخت‌های خود، آمادگی و اجازه لازم برای دستیابی به توافق را داشته باشند، پس از اقدام واشنگتن و دستور وزیر امور خارجه آمریکا در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی توئیتر نوشت: « تصمیم آمریکا برای بازگردانی معافیت‌های «هسته‌ای» اقدامی در مسیر درست است. این کار به احیای برجام و بازگشت دوجانبه آمریکا و ایران به پایبندی به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ سرعت می‌بخشد.» او بار دیگر از دستیابی به توافق در دور آینده مذاکرات وین گفت و نوشت: «همچنین می‌توان این اقدام را نشانگر این دانست که مذاکرات وین وارد مرحله‌ نهایی شده است.»
رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در اظهاراتی جداگانه ابراز امیدواری کرد که با اقدام آمریکا موجبات احیای توافق هسته‌ای میان ایران و 6 قدرت جهان را فراهم آورد. او متذکر شد: «بدون پایبندی ایران و همکاری تمام طرف‌ها توافقی انجام نمی‌شود. هرچقدر طرف‌های توافق باهم گفت‌وگو کنند، اختلافات کاهش یافتند و دیدگاه‌ها به هم نزدیک‌تر می‌شود. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تلاش‌های خود را افزایش داده است تا از رسیدن به توافق و تضمین اجرا و پایبندی به آن حمایت کند، علی‌رغم چالش‌ها اکنون مذاکرات در مسیر درستی در حال پیشرفت است.» او با یادآوری اختلافات باقی مانده تصریح کرد: «رسیدن به توافق طی چند روز آتی مساله پیچیده‌ای است اما غیرممکن نیست و در چند روز آینده مشخص خواهد شد که تلاش‌های کنونی به کجا می رسد. تاکنون توافقی در خصوص برنامه هسته‌ای ایران حاصل نشده است اما ناامید نیستیم، سختی همچنان وجود دارد ولی باید برای حل یکی پس از دیگری آنها تلاش کرد. باید با دقت و صبر رسیدن به راه حل دیپلماتیک را پیگیری کنیم. اکنون در سطح سیاسی رایزنی‌ها درباره مطالبات طرف‌های مذاکره‌کننده است و سوال مهم این است که آیا بازگشت به توافق ۲۰۱۵ امکان پذیر است یا خیر؟»
اختلاف لاینحل
بدین ترتیب و با اتکا به اظهارات غیررسمی می‌توان گفت که تقریبا ایران و آمریکا و 5 قدرت جهانی برای هر کدام از اختلافات باقی مانده راه حلی در ذهن دارند و مسیرهایی را پیشنهاد می‌کنند ولی آنچه هنوز بلاتکلیف باقی مانده، یکی از مهم‌‌ترین مطالبات ایران است. ایران پس از دولت رئیسی تاکید کرد که واشنگتن باید تضمین دهد که دولت آینده این کشور مجددا اقدام به نقض توافق هسته‌ای و خروج از آن نکند. موضوعی که حداقل از دید حقوق بین‌الملل هم راهکار خاصی برای آن وجود ندارد. دیروز رابرت مالی، مذاکره کننده ارشد آمریکا در وین نیز بر این مهم تاکید کرد و گفت: « نظام سیاسی ما اجازه نمی‌دهد رئیس جمهور بعدی آمریکا را ملزم به ماندن در توافق کنیم. دولت بعدی تصمیم خود را خواهد گرفت. آنچه می توانیم بگوییم این است که رئیس‌جمهور بایدن به وعده خود عمل می‌کند و به وضوح اعلام کرده است، تا زمانی که ایران به تعهداتش پایبند باشد ما نیز به تعهدات خود دیل برجام پایبند خواهیم بود. اگر رئیس جمهور بایدن قصد عمل کردن به حرف خود را نداشت چرا باید وارد مذاکرات می‌شد. اکنون بیایید در کوتاهترین زمان ممکن به توافق هسته‌ای بازگردیم که می‌تواند برای هر دو کشور، هم ایالات متحده و هم ایران منافعی به همراه داشته باشد. سپس ایالات متحده بر اساس این توافق برای رسیدن به درک و تفاهم بیشتر که از حمایت بیشتری از سوی هر دو حزب و همچنین حمایت بیشتر در منطقه خاورمیانه برخوردار است، تلاش می‌کند.» امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز در پاسخ به این اظهارات بیان کرد: «در بحث مذاکرات وین برای لغو تحریم‌ها یکی از موضوعات اصلی گرفتن تضمین های لازم به ویژه از طرف‌های غربی برای اجرای تعهدات‌شان است لذا آنچه که ایران در خصوص تضمین‌ها دنبال می کند در این راستا است.
ما به دنبال اخذ تضمین در حوزه‌های سیاسی، حقوقی و اقتصادی هستیم و این موضوع را مطالبه می‌کنیم. در برخی از بخش‌ها توافقاتی حاصل شده است و تیم مذاکره کننده ما با جدیت اخذ تضمین‌های ملموس از طرف‌های غربی برای اجرای تعهدات‌شان را در جریان مذاکرات وین دنبال می کند.» باید دید در آینده مسیر مذاکرات به چه سمتی حرکت می‌کند و اختلاف تا اینجا لاینحل باقی مانده روی میز، چه سرنوشتی پیدا می‌کند.