سد ایلیسو، این کلیدواژه بعد از سال‌ها دوباره موضوع تحلیل کارشناسان و ابراز نگرانی‌ها درباره تبعات اقدام ترکیه در خصوص آب دجله شده است. بعد از آبگیری رسمی این سد در هفته گذشته باز هم نگرانی‌ها در مورد تبعات آن در ایران و عراق افزایش پیدا کرده است. اما حجت میان‌آبادی کارشناس حوزه دیپلماسی آب معتقد است برای اعتراض و نگرانی در مورد تبعات آبگیری ایلیسو دیر شده و باید به اقدامات دیگر ترکیه در خصوص آب‌های مرزی واکنش به موقع نشان داد، به سدسازی روی رودخانه ارس، ساخت و آبگیری سد بخش‌آباد در افغانستان و دیگر اقدامات این کشور در منطقه که در حوزه آب در حال انجام است و از آن غافل هستیم و در مقابل آن سکوت کرده‌ایم.

هفته گذشته سد پرحاشیه ایلیسو در سرشاخه رود دجله رسما آبگیری شد. سدی که از ابتدای ساخت آن واکنش‌های بین‌المللی بسیاری به دنبال داشت و تبعات آبگیری آن از سال‌ها قبل بسیاری از فعالان محیط زیست را نگران کرده بود. ترکیه اما پروژه را به رغم تمام اعتراضات و مخالفت‌ها پیش برد و یک سال پیش از نخستین توربین تولید برق آن بهره‌برداری کرد و هفته گذشته به طور رسمی آن را آبگیری کرد تا یکی از 22 سد ابر پروژه گاپ به بهره‌برداری برسد. اردوغان در مراسم آبگیری این سد گفت: «سد ایلیسو بهترین جواب برای دشمنان قسم خورده ترکیه است. حفظ کردن منابع آب تا پیش از رسیدن به مرز خشک شدن، ارزیابی صحیح و موثر و درست مدیریت کردن در شرایط کنونی یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است. در گذشته بر سر منابع نفت و گاز درگیری‌هایی رخ داده که در آینده نیز چنین جنگ‌هایی بر سر منابع آب و غذا رخ خواهد داد» ساخت این سد هم در ترکیه موجب زیر آب رفتن چند ده روستا و مهاجرت اجباری ساکنان آنها شد و هم در مناطق پایین دست در عراق و ایران آثار محیط زیستی فراوانی به دنبال داشت. آثاری که در آینده تشدید می‌شود. ماجرا اما به همین جا ختم نمی‌شود. ایلیسو یکی از 22 سد پروژه عمرانی گاپ است که دولت ترکیه در آن به دنبال ساخت یک مجموعه سد و نیروگاه برق‌آبی است. سد آتاترک که روی رود فرات ساخته شده و به لحاظ حجم سازه‌ای آن‌را پنجمین سد عظیم دنیا و از لحاظ قدرت نیروگاهی در تولید برق سومین رتبه را در دنیا دارد، یکی از سازه‌هایی است که در ابر پروژه گاپ طراحی و از آن بهره‌برداری شده است. آناتولی جنوب شرقی (گاپ) آناتولی شرقی (داپ) آناتولی مرکزی، اگ‌گپ، توسعه‌ ترکیه (تراگپ) مرمره گپ، توسعه‌ مدیترانه (آک دنیز گپ) توسعه‌ غرب دریای سیاه (باک گپ) توسعه‌ شرق دریای سیاه (دُکاپ) دشت قونیه (کوپ) اینها عناوین ابرپروژه‌های ده‌گانه ترکیه هستند که این کشور در هر کدام اهدافی را دنبال می‌کند و در میان آنها پروژه گاپ و داپ تاثیر مستقیم بر منابع آب مرزی ایران دارند. حجت میان‌آبادی پژوهشگر دیپلماسی آب (هیدروپلیتیک) در خصوص واکنش به انجام این پروژه‌ها به «پیام ما» می‌گوید: «پروژه‌ای که این روزها توجهات را به خود جلب کرده (ایلیسو) یک پروژه تمام شده است. طرح‌های آبی ترکیه در منطقه، فقط سدسازی‌ها در دو ابرپروژه داپ و گاپ نیست. ترکیه برنامه‌های بسیاری دارد تا از فروش و انتقال آب به کشورهای همسایه درآمد داشته باشد. نمونه آن فروش هفتاد و پنج میلیون مترمکعب آب به قبرس است. فقط ساخت سد هدف این کشور نیست.
اقدامات هیدروپلیتیک ترکیه محدود به ساخت سد و در مرحله بعد فروش آب به کشورهای دیگر نیست. ترکیه در راستای سیاست‌های خود در حال نفوذ هیدروپلیتیک در کشورهای منطقه است. از آب برای مهار قدرت همسایه‌ها و رقبای خود استفاده می‌کند» میان‌آبادی به حمایت‌های ترکیه در ساخت سد در افغانستان اشاره کرده و می‌گوید: «سد کمال‌خان با حمایت ترکیه ساخته شده است. فاز دوم سد کجکی روی هیرمند همینطور، این اقدامات تنها محدود به ایران نیست. این کشور در منطقه به دنبال قدرت است. نه تنها از منازعه ایران و افغانستان بر علیه هم بر سر آب استفاده سیاسی می‌کند، بلکه در شمال افریقا در منازعه مصر و سودان و اتیوپی بر سر سد رنسانس هم از این آب گل‌آلود در حال ماهی گرفتن است.»
به عقیده میان‌آبادی: «ما هنوز اقدامات هیدروپولیتیکی ترکیه را نشناخته‌ایم، فکر می‌کنیم فقط یک سد ایلیسو است که ساخته شده و مشکل ایجاد می‌کند. کسی نگران سدهایی که روی ارس ساخته می‌شود نیست. کسی نگران سد‌سازی‌های ترکیه در افغانستان علیه ایران نیست» او با اشاره به واکنش‌هایی که اجرای طرح‌های آبی ترکیه در پی داشته، به اعتراضات فعالان محیط زیست در اروپا اشاره کرده و می‌گوید: «زمانی که ترکیه تصمیم به اجرای پروژه گاپ گرفت، سه کشور آلمان، اتریش و سوییس تصمیم گرفتند در این ابرپروژه سرمایه‌گذاری کنند، اما این تصمیم آنها با اعتراضات گسترده مردم این کشورها روبه‌رو شد تا جایی که این سه کشور اعلام کردند از مشارکت در این پروژه منصرف شده‌اند و سرمایه خود را از پروژه بیرون کشیدند. مردم این کشورها از تبعات انسانی و محیط زیستی اجرای این پروژه‌ها در کشورهای پایین دست آگاه شده بودند و در زمان مناسب نسبت به آن اعتراض کردند، اما در کشور ما که این پروژه تاثیر مستقیم بر حیات بخش عمده‌ای از کشور دارد، نه کسی خبردار شد و نه واکنشی نسبت به آن نشان داده شد. نه مسئولان اقدام جدی در این زمینه داشتند و نه تشکل‌های محیط زیستی در مقطع مناسب واکنش درست نشان دادند» او به واکنش‌هایی که این روزها نسبت به آبگیری سد ایلیسو می‌شود انتقاداتی دارد و معتقد است وقتی 11 سال پیش مردم آلمان نسبت به ساخت این سد اعتراض کردند ما واکنشی نسبت به آن نداشتیم: «چرا دانشگاه‌های آمریکا در سال 2000 و 2001 در خصوص پروژه گاپ و تبعات ساخت سدهای ترکیه در این پروژه بر کشورهای سوریه و عراق و ایران مطالعه کرده‌اند و نتایج آن موجود است، اما ما کاری انجام نداده‌ایم؟ گاپ یکی از ده ابرپروژه آبی ترکیه است که در آن 22 سد ساخته می‌شود. ایلیسو یکی از این 22 سد است. دو ابرپروژه ترکیه گاپ و داپ روی آب‌های مرزی ایران هستند اما چرا از این پروژه‌ها ما فقط روی گاپ و از 22 سد فقط روی ایلیسو تمرکز کرده‌ایم و به آن واکنش نشان می‌دهیم؟»
میان‌آبادی از انجام طرح‌های دیگر و آغاز برخی طرح‌ها که در آینده می‌تواند برای کشور مسئله‌ساز باشد می‌گوید. از سدی که روی ارس در حال ساخت است، از سد بخش‌آباد افغانستان و پروژه‌هایی که در سکوت خبری دنبال می‌شوند و وقتی به بهره‌برداری می‌رسند واکنش برانگیز می‌شوند. موضوعی که جمال محمدولی سامانی؛ مدیر گروه مطالعات آب مرکز پژوهش‌های مجلس هم به آن اشاره کرده و به خبرگزاری مهر می‌گوید: «ترکیه در حال ساختن سدی بر روی رود ارس است که می‌تواند کاملا این رود را تحت کنترل خویش درآورد و میان ما و ارمنستان مشکل جدی ایجاد کند. به طور کلی این طرح‌های آبی از سوی ترکیه به منظور اهداف سیاسی در منطقه ایجاد شده و باید هر چه سریع‌تر اقداماتی انجام شود» سامانی معتقد است: «با اجرای کامل پروژه گاپ ترکیه عملا کنترل آب‌های بالادست منطقه‌ای را در اختیار می‌گیرد و می‌تواند با توجه به شرایط خشکسالی یا ترسالی از این اهرم به منظور اهداف سیاسی خود استفاده کند»
شاید بخشی از نتایج و تبعات این سیاست‌ها و اقدامات ترکیه را بتوان در هورالعظیم مشاهده کرد.
در اتفاقاتی که تابستان امسال توجهات را به سمت خوزستان جلب کرد. علت اصلی خشک شدن هورالعظیم پروژه گاپ ترکیه است. اما امروز اتفاقات و مشکلات دیروز و فردای خوزستان فراموش شده است. تا تابستان سال بعد و بحرانی دوباره در این منطقه که باز هم ستادهای بحران و جلسات اضطراری به وعده‌هایی ختم شوند که قرار نیست گرهی از مشکلات باز کنند. ایران به رغم تمام مشکلاتی که در آب‌های مرزی در شمال و شرق و غرب کشور دارد، هنوز دیپلماسی قوی و موفقی در حوزه آب‌های مرزی ندارد. موضوع سد کمال‌خان و حق‌آبه هیرمند در میان اخبار گم شده است. در صورت اتمام پروژه سد و نیروگاه «کاراکورت» که ترکیه قرار بود در سال 2020 از آن بهره‌برداری کند، شمال غرب و دشت مغان هم به تمام نقاط بحرانی کشور اضافه می‌شود و تنش‌ها میان ایران و ارمنستان بالا خواهد گرفت، اما ایران هنوز نسبت به اجرای این پروژه واکنش رسمی نشان نداده است.