دریای خزر یک قدم به حفاظت نزدیک‌تر شد. دیروز سرانجام مجلس شورای اسلامی «لایحه حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر» را تصویب کرد. این معاهده که با حضور کشورهای جمهوری آذربایجان، جمهوری اسلامی ایران، جمهوری قزاقستان، فدراسیون روسیه و ترکمنستان تهیه شده است، باید به تصویب مجالس هر کدام از کشورهای عضو برسد و 90 روز بعد از تصویب در هر پنج کشور لازم‌الاجرا خواهد بود و حالا با تصویب در مجلس ایران، این کنوانسیون یک قدم به عملیاتی شدن نزدیک شده است. کنوانسیون تهران یا کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر در سال 82 و در تهران به امضای اعضا رسید اما تاکنون عملیاتی نشده است.
از جمله مواردی که در لایحه روز گذشته به آن اشاره شده این است که تمام کشورهای عضو باید به‌طور جداگانه یا مشترک تمامی اقدامات مناسب برای حمایت، حفاظت و احیاء محیط زیست دریایی دریای خزر را انجام دهند؛ از ذخایر طبیعی دریای خزر به نحوی استفاده کنند تا هیچ‌گونه آسیبی به محیط‌زیست دریایی و منابع زیستی دریای خزر نرساند و با تاکید ویژه بر گونه‌های مورد تهدید، تنوع‌زیستی را حمایت، حفاظت و احیا کنند. در این لایحه که شامل 30 ماده و تبصره‌های بسیار است از اقدامات حمایتی و حفاظتی گونه‌ها، معرفی و ساماندهی گونه‌های بیگانه، گونه‌های مورد اصلاح وراثتی، مدیریت و ساماندهی مناطق حفاظت شده و … با جزئیات نام برده شده است. با این حال پروین فرشچی، معاون سابق دریایی سازمان محیط زیست که از 20 سال قبل و از روزهای نخست نوشتن این معاهده در آن فعال است در گفت‌و‌گو با «پیام ما» می‌گوید سدها بر سر راه عملی شدن این کنوانسیون بسیار است و سازمان محیط زیست و وزارت امور خارجه باید با جدیت بیشتری در برخورد با این سنگ‌اندازی‌ها که از سوی جمهوری آذربایجان انجام می‌گیرد، عمل کنند.

خانم فرشچی! چرا پروتکل حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر، چندین سال در انتظار تصویب مجلس بود؟
این پروتکل را در ترکمنستان و در کنفرانس کشورهای عضو در سال 2015 نهایی کردیم و پس از آن باید این پروتکل به تصویب مجالس کشورهای عضو درمی‌آمد. ما همان زمان که برگشتیم، این پروتکل را به مجلس ارائه کردیم اما از آن زمان تاکنون گویا در دستور کار قرار نمی‌گرفت و در نهایت هم بعد از گذشت شش سال تصویب شد. پروتکل‌ها، جزئیات نحوه همکاری را مطرح می‌کنند و جزئیات تنوع زیستی در دل این پروتکل آمده اما مشکل بزرگ ما این است که کل روند اجرایی کنوانسیون تهران (کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر) کند است. در یکی از بندهای این کنوانسیون مطرح کرده‌ایم که پروتکل‌ها زمانی لازم‌الاجرا می‌شوند که هر پنج کشور آن را در مجالس کشورهایشان تصویب کنند و سند تصویب را به کشور امین بدهند و 90 روز بعد از رسیدن آخرین سند، این پروتکل لازم‌الاجرا می‌شود. کشور امین هم ایران است و چهار کشور دیگر باید سند تصویب‌شده در مجالسشان را به ایران تحویل دهند. اما همانطور که شاهدیم سنگ‌اندازی‌ها در این راه زیاد بوده و خود ایران هم تازه این سند را تصویب کرده است.
در حال حاضر مجلس کدام کشورها این پروتکل را امضا کرده‌اند؟
در مجالس ترکمنستان و حالا ایران تصویب شده اما در مورد قزاقستان، آذربایجان و  روسیه باید اسناد وزارت خارجه را دید.
ماهیت این پروتکل چقدر دقیق است و چه تفاوت‌هایی با کنوانسیون تنوع زیستی جهانی دارد؟
تلاش و وقت بسیاری برای تنظیم آن صرف شده و آنچه در کنوانسیون تنوع زیستی جهان بود را بومی کرده‌ایم. با دقت گونه‌های بومی و غیربومی را پیدا کردیم و چنانچه از همان سال 2015 این پروتکل عملیاتی می‌شد می‌توانستیم پیشرفت‌های زیادی در حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر داشته باشیم. این پروتکل برای حفظ گونه‌های مختلف در دریای خزر اعم از ماهیان خاویاری و پستاندارانی چون فک خزری خیلی اهمیت دارد و باید بدانیم که فقط از طریق همکاری‌های منطقه‌ای می‌توانیم این گونه‌های در معرض خطر را حفظ کنیم و ابزار قانونی دیگری در منطقه نداریم.
علاوه بر آنکه کشورها در تصویب این پروتکل در مجالسشان تعلل کردند، دلیل دیگری هم وجود دارد که از سال 2015 مانع اجرایی شدن این پروتکل بوده؟
بله. در حال حاضر دبیرخانه این پروتکل در ژنو قرار دارد و ما سال‌هاست در تلاشیم که این دبیرخانه را به منطقه بیاوریم. چرا که اگر دبیرخانه به منطقه بیاید و پروتکل‌ها چرایی شود خیلی کارها می‌توان انجام داد و البته جامعه جهانی هم می‌تواند کمک فنی و مالی کند. اما در این میان جمهوری آذربایجان سنگ‌اندازی‌های بسیاری داشت. آذربایجان می‌خواست میزبانی کامل و دائم را برعهده داشته باشد و این بسیار به ضرر ایران است. در نتیجه همراهی نمی‌کرد و ما هم گفتیم پس میزبانی را چرخشی کنیم و بر حسب حروف الفبا اولین میزبان جمهوری آذربایجان شد که به مدت چهار سال میزبان باشد. اما این کشور زیر مسئولیت‌هایش زد و دبیرخانه را میزبانی نکرد. سال 2018 و در اجلاس سران هم بار دیگر به این کشور گفته شد که مسئولیت‌هایش دراین‌باره را بپذیرد اما باز هم به وعده‌هایش عمل نکرد. ما بارها گفتیم اگر جمهوری آذربایجان نمی‌خواهد، نوبت ایران است که میزبان شود اما آن را هم مسکوت گذاشتند.
این برخورد آذربایجان از سوی ایران یا سایر کشورهای عضو با برخورد مواجه نشد؟
متاسفانه وزارت خارجه ما هم اهرم فشار روی جمهوری آذربایجان نداشت. یکی از دلایل رفتن دفتر کنوانسیون به ژنو هم این بود که کشورهای دیگر برایشان این موضوع اهمیت نداشت و از طرفی چون کشورهای تازه‌تاسیس بودند تاریخچه همکاری و اعتماد هم بینشان پررنگ نبود اما در ایران هم برخورد و واکنش درستی با این رفتار آذربایجان انجام نشد و این کشور بازخواست نشد. وزارت امور خارجه و سازمان محیط زیست باید این مطابله‌گری را با هم انجام می‌دادند و الان هم باید با یکدیگر مطالبه‌گر این وضعیت باشند. چرا که در غیر این صورت عملیاتی شدن این پروتکل ممکن نخواهد بود.
منابع مالی این پروتکل و حفاظت به چه صورت تامین خواهد شد؟
کشورها از اول و زمانی که این پروتکل تصویب شد، سالانه حق عضویت پرداخت می‌کنند و این پرداخت فعلا به صورت مساوی سالانه 72 هزار دلار است که البته پول بسیار کمی است و در صورت فعالیت درست و مداوم، این پروتکل می‌تواند از سازمان‌های مختلف جهانی کمک مالی جذب کند.
از نظر شما مهم‌ترین چالش دریای خزر در ایران چیست؟
مهمترین چالش ما انتقال بین حوضه‌ای آب دریا است که با وجود مخالفت فعالان و متخصصان هنوز هم جزو برنامه‌های موجود کشور است. هم انتقال آب از دریای خزر و هم خلیج فارس و دریای عمان اشتباه محض است. علاوه بر آن مشکل اصلی دیگر ما در دریای خزر مسئله نداشتن مدیریت سواحل است. اگر این مدیریت جامع سواحل وجود داشت، نه آلودگی دریا داشتیم و نه برداشت بی‌رویه شن و ماسه و نه رودخانه‌ها خشک می‌شدند و تنوع زیستی کاهش پیدا می‌کرد.
برنامه «اقدام ملی حفاظت از دریای خزر» به کجا رسید؟
من در سال 2005 این برنامه جامع را نوشتم و سال 2010 هم در آن بازنگری انجام دادم اما هیچکس از سوی سازمان نیامد بگوید این برنامه چیست و اصلا برای تصویب هم به مجلس نرفت. دلیلش هم آن است که محیط زیست اولویت نبوده و نیست و خواست و اراده سیاسی برای حل مشکلات محیط زیستی وجود ندارد. ما در دهه 90 یک میلیون فک خزری داشتیم اما الان صد هزار نفر بیشتر نیستند و این حجم از بین رفتن این حیوان وحشتناک است. متاسفانه اقدامات خوب و درست از سوی سازمان هیچگاه به خوبی نشان داده نشده است. ما درباره همین فک خزری فعالیت‌های زیادی انجام دادیم و با مکاتبات گسترده توانستیم در سال 97 فک خزری را جزو گونه‌های مهاجر قرار دهیم. این اتفاق بزرگی بود چرا که در تمام کشورهای اطراف دریای خزر مجوز صید فک صادر می‌شود و سالانه 18 هزار فک شکار می‌شود اما این اقدام و تلاش ما مقابل بسیاری از این صیدها را گرفت. این کار بزرگی بود که البته توجه خاصی در داخل کشور به آن نشد. حالا هم باید بگویم دریای خزر جز با حمایت دقیق و محکم محیط زیست و ارگان‌های دیگر از جمله وزارت امور خارجه حفظ نخواهد شد و صرف تصویب این پروتکل‌ در مجلس کشورها برای عملیاتی شدن آن کافی نیست. باید عزم جدی و منطقه‌ای برای آن به وجود بیاید و از اهرم‌های مختلف در این راستا استفاده شود.