سازمان فضایی ایران با استناد به داده‌های دریافتی از دو ماهواره اروپایی و آمریکایی دمای سطح زمین در شش ماهه ابتدایی سال 1400 در ایران را اندازه‌گیری است. داده‌هایی که نشان می‌دهد، در این بازه زمانی استان‌های خوزستان، کرمان، سیستان‌و‌بلوچستان، بوشهر، ایلام، کرمانشاه، هرمزگان، یزد، اصفهان، خراسان جنوبی و گلستان گرم‌ترین استان‌ها بوده‌اند. اما این داده‌ها از چه طریقی استخراج شدند و چه پیامی دارند؟ آیا نشانه‌هایی از بحران اقلیمی به دمای سطح زمین در کشور نیز رسیده است؟

سازمان فضایی ایران با به کارگیری فناوری سنجش از دور دمای سطح زمین کشور را در بازه زمانی شش ماهه اول سال محاسبه کرده است. دمای سطح زمین یکی از معیارهای مهم در برنامه‌ریزی ناحیه‌ای و منطقه‌ای است. این شاخصه می‌تواند در برنامه‌ریزی‌ کاربردی محیط زیست و کشاورزی مد نظر قرار گیرد. بنابر اطلاعات سازمان فضایی ایران این نوع از دما تابعی از انرژی خالص در سطح زمین است که به مفدار انرژی رسیده به سطح زمین و گسیل‌مندگی سطح، رطوبت و جریان هوای اتمسفر بستگی دارد. خبرگزاری مهر در گزارش کوتاهی در اینباره نوشته :«سازمان فضایی با استفاده از دمای روزانه سطح زمین توانسته نقشه حداکثر دمای ماهیانه را برآورد کند و توزیع جغرافیایی الگوهای حرارتی در سطح کشور را شناسایی و بررسی کند. همچنین با استناد به این داده‌ها می‌توان نقشه‌های حداکثر دمای ‏ماهیانه و فصلی را نسبت به تاریخ مشابه در سال‌های گذشته مورد بررسی قرار داد.» بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که بیشترین دمای ثبت شده در کشور مربوط به خرداد ماه حدود ۸۰.۶ درجه سانتیگراد است و پس از آن روند کاهش دما آغاز شده است. همچنین مطابق بررسی‌های انجام شده گرم‌ترین استان‌های کشور در ۶ ماهه اول سال ۱۴۰۰ استان‌های خوزستان، کرمان، سیستان‌و‌بلوچستان، بوشهر، ایلام، کرمانشاه، هرمزگان، یزد، اصفهان، خراسان جنوبی و گلستان بوده‌اند.
اهمیت بالای سنجش دمای سطح زمین
محسن حسینی، مدیرعامل استارتاپ کشتیار که یکی از مسئولان کنترل اندازه‌گیری دمای سطح زمین در سازمان فضایی ایران بوده است به روزنامه پیام ما می‌گوید این پژوهش با استناد به تصاویر ماهواره‌ای لندست هشت آمریکا و ماهواره مودیس استنباط شده است. او می‌گوید در این ماهواره‌ها باند حرارتی وجود دارد که هر 15 روز یکبار دمای نقاطی از سطح زمین را اندازه‌گیری می‌کند: «اندازه‌گیری دمای سطح زمین از اهمیت بالایی برخوردار است. می‌تواند اطلاعاتی درباره رشد گیاهان یا حتی مناطق مستعد آتش سوزی را مشخص کند.» به گفته او داده‌های خام اندازه‌گیری شده از سوی این ماهواره‌ها روی سایت‌ها قرار می‌گیرد و سازمان فضایی با الگوریتم خاصی می‌تواند آن را تحلیل کند. پایش داده‌ها از سال‌ها پیش صورت می‌گرفته و در آینده نیز ادامه پیدا می‌کنند. اما این داده‌ها با داده‌های سازمان هواشناسی چه تفاوتی دارد؟ حسینی می‌گوید ایستگاه‌های هواشناسی عموما در ارتفاع دو متری قرار دارند و محدودند. «به طور مثال در تهران دو ایستگاه مهرآباد یا امام‌ خمینی دمای هوا را مشخص می‌کنند اما این ماهواره‌ها دقت بالایی دارند و حتی می‌توانند در یک فضایی یک هکتاری تا ارتفاع 3 تا 4 متری دمای سطح زمین را محاسبه کنند.» در میان اطلاعاتی که سازمان فضایی استخراج کرده است، نام شهرهایی مانند ایلام و کرمانشاه و گلستان نیز به چشم می‌خورد. شهرهایی که گمان نمی‌رود، دمای سطح زمینشان از استان‌هایی مانند یزد در دو فصل ابتدایی سال گرم‌تر باشد. حسینی می‌گوید گاهی پوشش گیاهی خشک شده هم می‌تواند در افزایش دمای سطح زمین موثر باشد مساله‌ای که در غرب و شمال کشور وجود دارد. او می‌گوید پایش این داده‌ها عموما از سوی دستگاه‌های مسئول به کار گرفته نمی‌شود: «در جلساتی که داشتیم با استناد به این داده‌ها راه‌هایی برای مقابله با آتش سوزی در مراتع دادیم و به طور مثال تاکید کردیم که اگر چرای گوسفندان کنترل شود، احتمال آتش سوزی در غرب کشور کاهش پیدا می‌کند. راه‌هایی که هزینه چندانی هم ندارد اما عموما این بحث‌ها جدی گرفته نمی‌شود و به طور کلی از توانایی اندازه‌گیری ماهواره‌ای دمای سطح زمین استفاده نمی‌شود.»
مرداد از خرداد خنک‌تر بود
گزارش‌ سازمان فضایی کشور که در خبرگزاری‌‌ها منتشر شده است، نشان می‌دهد که بیشینه دمای هوای سطح زمین در خرداد ماه حدود 80.6 درجه سانتی‌گراد بوده است و این دما در استان‌های خوزستان، کرمان، سیستان‌و‌بلوچستان، هرمزگان، ایلام، بوشهر، یزد، اصفهان، خراسان جنوبی و کرمانشاه احساس شده است. این درحالیست که میانگین دمای سطح زمین در خرداد 1400 حدود 49.5 درجه سانتی‌گراد بوده است. بیشترین دمای سطح زمین در فروردین ماه حدود 62 درجه سانتی‌گراد بوده است این آمار درحالی مطرح می‌شود که میانگین دمای سطح زمین در این تاریخ حدود 35.4 درجه سانتی گراد بوده است. در این ماه کرمان و سیستان‌و‌بلوچستان گرم‌ترین استان‌های ایران شناخته شده‌اند. براساس آمار دمای سطح زمین در مرداد ماه از خرداد کمتر بوده است.
بیشترین دمای سطح زمین که در این تاریخ محاسبه شده است، 74 درجه سانتی‌گراد است. گرم‌ترین استان‌ها در این تاریخ نیز خوزستان، کرمان، سیستان‌و‌بلوچستان، هرمزگان، ایلام، بوشهر، گلستان، اصفهان و کرمانشاه بودند. در شهریور امسال نیز بیشترین دمای محاسبه شده، 71 درجه سانتی‌گراد بوده و کمترین دما 19.21 درجه سانتی‌گراد است، خوزستان، کرمان، کرمانشاه و بوشهر و ایلام نیز در این تاریخ گرم‌ترین استان‌ها شناخته‌ شده‌اند.
یافته‌های پژوهش‌ها تازه نیست
این داده‌ها و مقایسه آن با داده‌های گذشته نشان می‌دهد که دمای سطح زمین در کشور افزایش پیدا کرده است. مجید شفیع‌پور، استاد دانشگاه و رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط زیست دانشگاه تهران در گفت‌وگو با روزنامه «پیام‌ما» می‌گوید: «هیات بین الدول تغییر اقلیم که مرجع جهانی است چندی پیش رسما اعلام کرد که ایران به عنوان یکی از کشورهای غرب آسیا میانگین دمای سطح زمینش یک و نیم برابر میانگین جهانی بوده است» او تاکید می‌کند، پژوهش سازمان فضایی می‌تواند در تطابق با یافته‌های قبلی باشد و می‌تواند نواحی که این افزایش دما در آن محسوس‌تر بوده را مشخص کند: او در پاسخ به این پرسش که در میان شهرهایی با گرم‌ترین دمای سطح زمین نام کرمانشاه و ایلام نیز به چشم می‌خورد، می‌گوید «براساس مطالعه‌ای که چند سال گذشته پژوهشگاه اقلیم شناسی انجام داده است، مشخص شد که استان‌های غربی کشور و همچنین استان‌های شمال‌شرق کشور بیشترین آثار سوء ناشی از گرمایش جهانی را در ایران متحمل می‌شوند، این به آن معنا نیست که جای دیگری در ایران مصون نیست. ایران به عنوان کشوری در غرب آسیا با اقلیم خشک و نیمه‌خشک ذاتا بسیار آسیب‌پذیر است به گونه‌ای که در بارش‌های جوی هم تغییراتی را شاهد بودیم و شاهد این هستیم که در 4 دهه گذشته بین 5 تا 6 درصد کاهش باران‌ها را تجربه کردیم.»
با این وجود به نظر می‌رسد که یافته‌های پژوهش سازمان فضایی برای جوامع علمی اطلاعات تازه‌ای نیست و آثار تغییر اقلیم در کشور ایران در آن همچون گذشته هویدا است اما به گفته شفیع ‌پور«این داده‌ها می‌تواند برای بارگذاری محیط زیستی، توسعه‌ای و جمعیتی و آمایش سرزمین برای برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران سودمند باشد. مهم این است که این یافته‌ها از سوی سیاست‌گذاران درست دیده‌شود و متناسب با آن برنامه‌ریزی عملیاتی شود.»