سایت خبری پیام ما آنلاین | فروچاله‌ها آب‌های سطحی را می‌بلعند

نگاهی به وضعیت بحرانی دشت‌های ایران و خطری که در کمین منابع آب کشور است

فروچاله‌ها آب‌های سطحی را می‌بلعند

مسعود مرسلی، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان: فروچاله‌ها عامل تشدید‌کننده مسئله آب در کشور هستند





فروچاله‌ها آب‌های سطحی را می‌بلعند

۱۱ مرداد ۱۴۰۰، ۰:۰۲

مرگ آبخوان سال‌هاست که سهم دشت‌های کشور شده است. آبخوان‌هایی که در هر فرونشست از دست می‌دهیم به گفته صاحب‌نظران، هزاران سال زمان می‌طلبد تا دوباره احیا شوند. فرونشست‌ها که به گسل‌ها برسند، پدیده‌ای به نام فروچاله پدید می‌آید و عمق فاجعه بحران مدیریت منابع آب اینجا بیشتر از همیشه رخ می‌دهد. پدیده‌ای که تنها در تصاویر وحشتناک نیست، بلکه وقتی می‌شنویم موجب از بین رفتن آب‌های سطحی و مرگ تدریجی دریاچه‌ها می‌شود و به عبارتی آب‌های سطحی را می‌بلعد، شاید بهتر بتوانیم اثرات برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی را درک کنیم. زنجیره‌ای از بی‌تدبیری‌ها از سویی و پاسخ طبیعت به سو رفتارها در قبال منابع آب از سوی دیگر وضعیت دشت‌های کشور را بحرانی‌تر کرده است. اما کارشناسان می‌گویند این پدیده هم قابل پیش‌بینی است و هم قابل مدیریت و پیشگیری، اما اگر تدبیری باشد.

سال‌هاست وضعیت دشت فارس بحرانی است. سال‌ها از به وجود آمدن فروچاله استهبان به عمق 80 متر می‌گذرد و دشت فارس همچنان رکورددار فرونشست زمین در دنیاست. اما پدیده دیگری در این منطقه موجب ابراز نگرانی بعضی کارشناسان شده است. دیروز طهمورث یوسفی مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور به خبرگزاری مهر گفته است: «معمولاً فرونشست‌ها به دلیل برداشت بی‌رویه از سفره آب‌های زیرزمینی اتفاق می‌افتند. دشت مرودشت فارس نمونه بارز آن است اما بر اساس مطالعات زمین‌شناسی وضعیت در دریاچه «ارژن» متفاوت است. فروچاله‌های دریاچه ارژن یک نمونه نادر است که در هیچ کجای دنیا دیده نشده است. این فروچاله‌ها ربطی به افت سطح آب‌های زیرزمینی ندارد و ناشی از وجود گسل در این منطقه است. این فروچاله‌ها منجر به بلعیدن آب دریاچه شده و در دراز مدت می‌تواند تاثیرات زیادی داشته باشد.» عزت‌الله رئیسی استاد هیدروژئولوژی دانشگاه شیراز هم با اشاره به اینکه مطالعات انجام شده نشان می‌دهد اغلب این فرونشست‌ها ناشی از استفاده بی‌رویه از سفره آب‌های زیرزمینی است، گفته است: «فروچاله‌های دشت ارژن مربوط به سال‌های اخیر نیست بلکه سالیان زیادی از ایجاد آنها می‌گذرد و زمانی که دریاچه خشک می‌شود این فروچاله‌ها نمایان می‌شود و در زمان ترسالی و پرآب شدن از بین می‌روند البته باید به این نکته توجه داشت که برخی دلیل فرار آب در دریاچه را همین فروچاله ها می‌دانند»
با توجه به بحرانی شدن وضعیت منابع آب زیرزمینی در سراسر کشور و همچنین وجود گسل‌های اصلی و فرعی در سطح کشور، به نظر می‌رسد باید نسبت به ایجاد فروچاله در بخش‌های دیگر هم نگران بود. مسعود مرسلی، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در خصوص تلاقی دو پدیده گسل و فرونشست زمین به «پیام‌ما» می‌گوید: «گسل‌ها به دو شکل در بحث نشست زمین تاثیر دارند. یکی اینکه مرز فرونشست‌ها را تعیین می‌کنند. یعنی در مواردی فرونشست آنقدر ادامه پیدا می‌کند تا می‌رسد به مرز یک گسل و در همین نقطه پایان پیدا می‌کند. این اتفاق بیشتر در دشت‌های آبرفتی می‌افتد. گسل به عنوان مرز محصور کننده فرونشست عمل می‌کند. دومین شکل تاثیر گسل این است می‌تواند به عنوان مرز شروع کننده عمل کند. یعنی از مرز گسل به بعد فرونشست زمین عملا شروع می‌شود. در گسل پیشوا و شمال ورامین به وضوح این امر را شاهد بودیم. در منطقه فارس هم همینطور است» اما گسل‌ها در بروز فروچاله‌ها چه نقشی دارند؟ مرسلی می‌گوید: «فروچاله‌ها بیشتر در فارس و همدان بیشتر دیده می‌شود. دولین‌ها (فروچاله‌ها یا حفره‌های فروکش) بیشتر در سنگ‌های آهکی و در سنگ کف آبخوان‌ها دیده می‌شود. معمولا دولین‌ها در مناطقی ایجاد می‌شوند که محل تلاقی گسل‌ها است. محلی که دو گسل یکدیگر را قطع می‌کنند، مستعدترین منطقه برای ایجاد یک فروچاله است. فروچاله‌هایی که به شکلی ناگهانی ریزش می‌کنند. نمونه این فروچاله‌ها را در فارس زیاد داریم. بسیار وحشتناک هستند و خسارات زیادی هم به بار می‌آورند»
مرسلی در خصوص افزایش احتمال بروز فروچاله‌ها می‌گوید: «هرچه این گسل‌ها بیشتر باشند، احتمال اینکه فروچاله و فرونشست اتفاق بیفتد بیشتر است. موضوعی که تمام این موارد را تشدید می‌کنند افت آب زیرزمینی است. اگر افت آب زیرزمینی اتفاق بیفتد فروچاله‌ها سریعتر ریزش می‌کنند و پایین می‌روند.» عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان می‌گوید بروز این پدیده با مطالعات علمی قابل پیش‌بینی است: «شناسایی گسل‌ها و مطالعه آنها می‌تواند کمک کند که ما مناطقی که مستعد که فرونشست و فروچاله‌ هستند، شناسایی کنیم. در برخی از این مناطق هیچ عوارض سطحی نداریم، اما استعداد ایجاد فروچاله در آنها وجود دارد. با بررسی گسل‌ها می‌توانیم مناطق مستعد فروچاله را شناسایی کنیم. این امر از ابعاد مختلف حائز اهمیت است» اما بعد از بروز فروچاله اتفاق دیگری که می‌افتد تهدید منابع آب‌های سطحی است، مرسلی در خصوص این موضوع می‌گوید: «بعد از ایجاد فروچاله تمام آب‌های سطحی اطراف به سمت آن می‌آیند و یک حوزه بسته ایجاد می‌کنند. این آب‌ها با وجود یک فروچاله در منطقه دیگر مسیر طبیعی خود را طی نمی‌کنند و به سمت این فروچاله کشیده می‌شوند. مفهوم فروچاله یا دولین هم همین است: «آب خورنده» به این ترتیب آب‌های سطحی هم از منطقه خارج می‌شوند و تجدید پذیری همیشگی و تغذیه همیشگی را دیگر در سطح زمین نداریم. به عبارتی این پدیده هم یک عامل تشدید‌کننده مسئله آب در کشور است. اگر فروچاله‌ها نباشند آب‌های سطحی با سرعت کمتری حرکت می‌کنند و به مرور منابع آب زیرزمینی را تغذیه می‌کنند، اما این پدیده فرصت تغذیه را از آب‌های سطحی می‌گیرد»
اما مطالعات برای بررسی مناطقی که مستعد ایجاد فروچاله هستند، چه مزیتی دارد؟ بعضی از کارشناسان دلیل انجام نگرفتن این مطالعات و بررسی‌ها بالا بودن هزینه آنها می‌دانند، اما این امر تا چه میزان می‌تواند در پیشگیری از تبعات بروز این پدیده موثر باشد؟ مسعود مرسلی معتقد است: «یک عامل بروز این پدیده افت آب‌های زیرزمینی است و یک عامل شرایط زمین‌شناسی و نوع سنگ و خاک و گسل‌ها است. اگر ما تشخیص دهیم که چه مناطقی مستعد بروز پدیده فروچاله و فرونشست هستند، می‌توانیم به شکل دقیق‌تری در مسیر گسل‌ها با کنترل برداشت از منابع زیرزمینی از فرونشست جلوگیری کنیم. این مسئله مهمی است. چرا که همیشه به طور کلی صحبت می‌کنیم که یک منطقه باید برداشت کمتری داشته باشد تا فرونشست رخ ندهد. اما با مطالعه گسل‌ها می‌توانیم فقط به شکل دقیق و علمی برداشت آب را در برخی مناطق محدود کنیم نه به شکل کلی. اگر در راستای گسل‌ها این اقدامات و محدودیت‌ها را انجام دهیم فرونشست کمتری خواهیم داشت» فرونشست زمین مدت‌هاست نقاط گسترده‌ای از کشور را تحت تاثیر قرار داده است. مرگ آبخوان‌ها در اثر فرونشست زمین، یعنی تمام شدن امکان کشاورزی بر زمینی که دیگر قابل کشت نیست. یعنی منابع آبی که تا سال‌ها قابل تجدید و احیا نیستند. حالا هر روز نام شهر جدیدی به فهرست شهرهایی که شاهد پدیده فرونشست بوده‌اند اضافه می‌شود. خشکسالی به تمام مشکلاتی که در طول سال‌ها منابع زیرزمینی کشور را بی ضابطه صرف امور مختلف از جمله صنعت کرده‌اند، دامن زده است. با تداوم این شرایط باید برای وضعیت کشاورزی و در نگاهی دورتر تامین مواد غذایی در کشور هم نگران بود.

به اشتراک بگذارید:





مطالب مرتبط

نظر کاربران

نظری برای این پست ثبت نشده است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *