گاومیش‌ها تشنه‌اند. ده پانزده‌تایی، خودشان را چپانده‌اند توی چند وجب آب رودخانه تا بلکه بدن‌های ترک خورده از بی‌آبی را جان تازه‌ای بدهند. هزاران گاومیش دیگر اما زیر سایبان‌ها در حاشیه خشک تالاب هورالعظیم، با نگاه‌های ملتمسانه، آب طلب می‌کنند.

نهر «أبولبوه» از انشعاب‌های رود کرخه، حالا نیمه جان است. دمای هوا از 50 درجه گذشته است. حدود 20 گاومیش‌دار که از شهر، کناره گرفته‌اند در اطراف این آب باریکه ساکن هستند. رحیم سواری مشهور به «أبو‌ایوب» می‌گوید: «این رودخانه بیش از 10 روز کاملا خشک شده بود، همه ماهی‌هایش تلف شدند و بوی تعفن ماهی مرده، نفسمان را بریده بود. اما از دیشب، اندک آبی آمده است.» أبو ایوب، 200 راس گاومیش دارد و با همسایه‌هایش حداقل یک هزار راس گاومیش را در این منطقه نگهداری می‌کنند. او می‌گوید: «از وقتی آب را قطع کردند، حال گاومیش‌ها خراب و گوساله‌هایشان مریض شده‌اند، 6 گاومیشم سقط جنین کردند و سه راس هم تلف شدند. بعضی از گاومیش‌ها رم کرده و در هور گم شدند که مرزبانی اجازه جست‌وجوی آنها را به ما نداده است.»
شهر «رُفیّع»، حماسه‌ساز سیل اخیر، در جنوب غربی خوزستان و حاشیه تالاب مرزی هورالعظیم واقع است. بیش از 20 هزار راس گاومیش در هورالعظیم زندگی می‌کنند که 10 هزار راس آنها در رفیع هستند. این شهر تالابی، از توابع شهرستان هویزه پنج هزار نفر جمعیت دارد که شغل اصلی 60 درصد آنها گاومیش‌داری است.
أبو ایوب می‌گوید: «دو سال پیش سد را باز کردند و در سیل غرق شدیم، امسال هم آب را به روی ما بستند. ما انتظار داریم حکومت در کشاورزی و دامداری و صیادی ما را یاری کند.»
جنگ آب در تالاب
در بالادست هورالعظیم دو سد بزرگ کرخه و سیمره ساخته شده که در سال‌های گذشته به بحران آب در این تالاب اضافه کرده‌اند. هورالعظیم، آخرین بازمانده تالاب‌های بین‌النهرین و یکی از زیستگاه‌های منحصربه‌فرد کشور با 300 هزار هکتار مساحت است که یک سوم آن در ایران و دوسوم در عراق قرار دارد. این تالاب بیشترین تعداد و تنوع پرندگان را در میان تالاب‌های خوزستان داراست. کاهش آب ورودی از رودخانه کرخه به هورالعظیم از اردیبهشت ماه، منجر به خشکی بخش‌های زیادی شده است. در روزهای اخیر انتشار تصاویر هولناک از مرگ و میر آبزیان و تشنگی گاومیش‌ها واکنش‌های بسیاری را به دنبال داشته است. در این میان انتقادات بسیاری متوجه اظهارات اخیر مدیرکل محیط زیست خوزستان شده که به جای پیگیری حقابه، خشک شدن هورالعظیم در تابستان را امری طبیعی خوانده و گفته مرگ و میر گسترده آبزیان مربوط به بخش عراقی تالاب است.
محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان اما می‌گوید: «برای تامین حقابه حداقلی محیط زیست متناسب با خشکسالی، جنگیدیم اما در دو ماه گذشته آبی که وارد هورالعظیم شده، مطلقا نیاز آبی تالاب را تامین نکرده و در صورتی که نیازهای حداقلی هور تامین نشود به مراجع قضایی شکایت می‌کنیم.»
هورالعظیم با جاده‌سازی در زمان جنگ و استقرار شرکت نفت به پنج حوضچه یا مخزن تقسیم شده است. او ادامه می‌دهد: «سه سناریو برای تامین حقابه هورالعظیم برنامه‌ریزی شده، مقرر شده است در شرایط خشکسالی حدود 42 مترمکعب بر ثانیه، در سال‌های نرمال حدود 50 مترمکعب بر ثانیه و در ترسالی حدود 56 مترمکعب بر ثانیه آب از رودخانه کرخه وارد تالاب شود اما در روزهای اخیر ورودی از رودخانه کرخه به تالاب به حدود هفت مترمکعب بر ثانیه رسیده بود، ورودی به مخازن 4 و 5 تالاب نیز از تخلیه 2 زهکش کشاورزی است که در شرایط فعلی با توجه به خشکی این منطقه و نبود جایگزین، چاره‌ای جز استفاده از این زهاب‌ها نداریم.»
فعالان محیط زیست در چند روز گذشته گزارش‌هایی از خشکی هورالعظیم و مرگ گاومیش‌ها را منتشر کرده‌اند. گزارشی که روی کانال روابط عمومی حفاظت محیط زیست خوزستان قرار گرفته حاکیست 2 هزار هکتار در مخزن شماره 3، پنج هزار و 700 هکتار در مخزن شماره 4 و بیش از 10 هزار هکتار در مخزن شماره 5 تالاب خشک شده است.
اشرفی نیز می‌گوید: «بر اساس آخرین پایش از تصاویر ماهواره‌ای در 9 تیرماه، سطح آبگیری هورالعظیم حدود 75 درصد است که در مخازن شماره 2 و 3 و 4 سطح آبدار به 80 تا 86 درصد، در مخزن شماره یک به 50 درصد و مخزن شماره 5 به 59 درصد رسیده است. البته ارتفاع آب در نقاط مختلف متفاوت است، در برخی جاها زمین فقط خیس است و در بعضی نقاط گود، ارتفاع آب به سه متر هم می‌رسد.»
او تاکید می‌کند: «برای ما علاوه بر هورالعظیم، حقابه زیستی رودخانه کرخه نیز اهمیت دارد چرا که در روزهای اخیر به دلیل کم شدن آب رودخانه از پایین‌دست شهر حمیدیه، شاهد مرگ‌ومیر آبزیان بودیم. پیگیر هستیم و سازمان آب و برق نیز موافقت کرده است حقابه هورالعظیم از طریق چند نوبت رهاسازی موجی از سد کرخه تامین شود که از روز چهارشنبه گذشته این کار انجام شده است.»
اشرفی همچنین می‌گوید: «در برنامه‌ریزی‌ها باید حقابه محیط زیست بعد از سهمیه آب شرب که در اولویت قرار دارد، لحاظ شود و سهمیه صنعت و کشاورزی در رده‌های بعدی باشد، اما عملا اینگونه نیست و ما شاهد هستیم که تعداد زیادی پمپ کشاورزی غیرمجاز در مسیر رودخانه کرخه آب برداشت می‌کنند. البته باید توجه داشت کم شدن آب تالاب‌ها در فصل تابستان امری طبیعی است و مخازن شماره یک و 5 هورالعظیم به دلیل شیب زمین، حجم آب کمتری دارند.» به گفته او در گذشته به جز سال 98 و 99 که رودخانه سیلابی بود، همیشه بخش‌هایی از تالاب خشک بوده است.
اکنون در کرخه با خشکسالی شدیدی مواجه هستیم، از سوی دیگر تبخیر و برداشت کشاورزی بخصوص کشت شلتوک در بالادست نیز بسیار زیاد است، بنابراین به نظر می‌رسد برای جلوگیری از وقایع ناگوار و خسارت، دامداران باید خود را با شرایط فعلی تالاب وفق دهند و به ویژه در سال‌های خشکسالی، همچون عشایر کوچ رو که به قشلاق می‌روند، در تابستان به قسمت‌های آبدار تالاب بروند تا شرایط بحرانی سپری شود.
حقابه هورالعظیم، سهم برنجکاری
دوستداران محیط زیست در روزهای اخیر هشتگ #حقابه_هورالعظیم_را_آزاد_کنید را به راه‌ انداختند. در پی فشار افکار عمومی، سازمان آب و برق خوزستان، مقداری آب از سد کرخه رهاسازی کرده اما با روشن شدن همزمان پمپ‌های برخی شلتوک کاران برای برداشت آب، نگرانی‌ها از نرسیدن اندک آب به هور همچنان ادامه دارد.
مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان مهمترین عامل کم شدن آب هورالعظیم را برداشت آب کشاورزی و کشت شلتوک در بالادست این تالاب می‌داند و می‌گوید: «در مسیر رودخانه کرخه 2 هزار و 600 هکتار شلتوک به صورت غیرمجاز در شهرستان‌های شوش، حمیدیه، دشت آزادگان و هویزه کشت شده است.»
فرهاد ایزدجو اضافه می‌کند: «با توجه به اینکه در شرایط خشکسالی کشت شلتوک به عنوان یک محصول آب‌بر طبق مصوبه ستاد بحران استانداری ممنوع شده است، برای کشاورزانی که این ممنوعیت را رعایت کنند تخفیف 20 درصدی آب‌بها در فصل کشت بعدی در نظر گرفته شده است ولی کشاورزانی که این ممنوعیت را رعایت نکنند به دلیل اینکه باعث ایجاد کم‌آبی برای تامین آب سایر کشاورزان و ناپایداری کمی و کیفی آب شرب شهرهای پایین‌دست می‌شوند، تحت تعقیب قرار می‌گیرند و مطابق با مصوبات ستاد مدیریت بحران استان به مدت سه سال از همه مجوزهایی که طبق قانون اختیار موافقت یا مخالفت آنها بر عهده دولت است، مانند تمدید پروانه‌های آب و برق، دریافت تسهیلات بانکی، امتیازات دولتی همچون دریافت سوخت و نهاده‌های کشاورزی محروم می‌شوند.»
او مرگ و میر گسترده آبزیان در تالاب هورالعظیم را رد می‌کند و می‌گوید: «بر اساس بررسی‌ها و بازدیدهای میدانی، فیلم‌ها و تصاویر منتشر شده در فضای مجازی درباره تلفات آبزیان در تالاب هورالعظیم در دایک مرزی محل احداث پل ۵۵ دهانه مخزن شماره یک در بخش عراقی بوده است و طبق گزارشات دریافتی از مسئولان محلی تلفات آبزیان در بخش ایرانی بسیار محدود است که اظهار نظر تخصصی در این زمینه در حوزه وظایف محیط زیست است.»
ایزدجو توضیح می‌دهد: «نیاز سالانه زیست محیطی تالاب هورالعظیم در شرایط خشکسالی یک میلیارد و 383 میلیون مترمکعب است که در سال آبی جاری تاکنون بیش از 1.8 میلیارد مترمکعب به هورالعظیم تزریق شده، نیاز زیست محیطی در بهار سال جاری معادل ۳۸۶ میلیون مترمکعب بوده و مقدار تامین شده ۴۱۰ میلیون مترمکعب است، بر اساس برنامه خشکسالی در بازه زمانی خرداد تا شهریور ۲۴۹ میلیون مترمکعب نیاز زیست محیطی رودخانه کرخه تصویب شده و از این میزان معادل ۵۹ میلیون مترمکعب در خردادماه به تالاب هورالعظیم وارد شده و تا پایان شهریور ماه ۱۹۰ میلیون مترمکعب تعهد شده تامین می‌شود.» به گفته او افزایش برداشت آب باعث افت زیاد حجم آب رودخانه کرخه در مدت ۲ تا ۳ روز در هفته گذشته شده بود که با رهاسازی آب به صورت موجی از سد کرخه از روز پنجشنبه شرایط کاملا خوب شد و آمار و ارقام دبی در شاخه‌های انتهایی رودخانه کرخه هم این موضوع را تایید می‌کند.
پرونده ناتمام سیل خوزستان
امسال خوزستان یکی از دشوارترین خشکسالی‌ها را از سر می‌گذراند. بر اساس گزارش سازمان آب و برق خوزستان، تا خرداد ماه امسال آورد رودخانه کرخه 47 درصد نسبت به مدت مشابه در سال‌های نرمال کاهش داشته و حجم مفید سد کرخه نیز 72 درصد کمتر از نرمال است. تابستان امسال اجازه کشت حدود 88 هزار هکتار محصولات زراعی داده شده که نسبت به سال نرمال حدود 65 درصد کاهش داشته است. با این حال فاضل عبیات، معاون عمرانی استانداری خوزستان گفته است: «هنوز وضعیت خشکسالی به صورت رسمی از سوی سازمان هواشناسی اعلام نشده تا بتوان اقدامات لازم را برای پرداخت خسارت خشکسالی به کشاورزان دنبال کرد. از سوی دیگر خسارت ۳۷ درصد از پرونده‌های تایید شده سیل 98 هنوز پرداخت نشده است.»
عارف سواری، کشاورز اهل رفیع نیز می‌گوید: «امسال آبی برای کشاورزی نداریم و هور هم خشک شده است، در حالی که زمینم در سیل دو سال پیش نیز خسارت دید با وجود پیگیری، هیچ خسارتی دریافت نکردم. بسیاری از کشاورزان رفیع از زمان سیل تاکنون، زمین‌هایشان تسطیح و برای کشاورزی مهیا نشده و نتوانستند کشت کنند، این در حالیست که سررسید وام‌هایی که گرفته بودند فرا رسیده است.»
محمد سهابی، فعال اجتماعی هم معتقد است: «مردم دیگر اعتمادی به دولت ندارند چون هر سال به آنها می‌گوید کشت نکنید بدون اینکه خسارتی در کار باشد. آنها هم هر وقت آب باشد کشت می‌کنند چون همه هزینه بر دوش خودشان است.»
او می‌گوید: « گاومیش‌دارهای رفیع روزانه 2 تا سه تن شیر تولید می‌کنند در حالی که از کمترین خدمات بی‌بهره‌اند. به جای کمک سهمیه‌های سبوس و آرد آنها قطع شده است. در روزهای گذشته هم آب را به روی آنها بستند و هور خشک شد، که روزانه تلفات گاومیش داشتیم. بنابراین دولت یا باید خدمات بدهد و یا اجازه فروش این دام‌ها را بدهد، زیرا در شرایط فعلی تنها راه حل، فروش دسته‌جمعی است.»
کرخه خشک قربانی می‌گیرد
خشکی کرخه که روزگاری به رودخانه وحشی مشهور بود، قربانیان زیادی داشته. تابستان 97 در خودسوزی‌های هورالعظیم چند گاومیش هم سوختند.
محمد سواری، عضو شورای شهر رفیع نیز خواستار تامین آب هورالعظیم به صورت دائمی است و می‌گوید: «آبی که برای هورالعظیم رها کردند کافی نیست و نگران هستیم که ماه آینده نیز همین مشکل برای ماهی‌ها و گاومیش‌ها ایجاد شود.»
او توضیح می‌دهد: «شهرداری در گذشته به 40 دامدار رفیع که بیش از 200 راس گاومیش داشتند گفته بود که در خارج از شهر مستقر شوند و به جای آن خدماتی به آنها داده شود ولی این اتفاق نیفتاد. این دامداران نه تنها به خوزستان بلکه به تمام کشور خدمات‌رسانی می‌کنند بنابراین باید خدمات متقابلی بگیرند؛ نمی‌شود یک بار با سیل غرقشان کنیم و یک بار با بستن آب، از بین ببریمشان.»
سواری می‌گوید: «حتی جاده که برای تردد روزانه جمع‌آوری شیر و خوراک دام ضروری بود هنوز خراب است. شهرداری امکاناتی ندارد که حتی جاده آنها را تسطیح کند. از سوی دیگر شرکت‌های نفتی با وجود فاصله کمتر از یک کیلومتر، هم هیچ نفعی برای شهر ندارند. اکنون 75 درصد شرکت‌های نفتی در بخش نیسان با مرکزیت شهر رفیع مستقر هستند ولی نه جوانان بیکار را استخدام می‌کنند و نه خدمات‌دهی و حق آلایندگی به شهر می‌دهد، در حالی که دودشان و خاکستر آتش‌سوزی‌ها در هور سهم ماست و مردم حتی آب شربشان را می‌خرند.»
آبی برای هور تشنه
فعالان محیط زیست 12 تیر ماه در اعتراض به سیاست‌های سدسازی و انتقال آب در مقابل سازمان آب و برق خوزستان تجمع کردند و خواستار تامین حقابه هورالعظیم شدند. روابط عمومی سازمان آب و برق نیز در پی انتقادات، ویدیوهایی از رسیدن آب به انهار انشعابی از رودخانه کرخه اعم از نیسان، سیاحی و سابله در 12 تیر ماه منتشر کرده و مدعی شده است این آب در حال رفتن به هورالعظیم است. فعالان محیط زیست گفته‌اند با وجود رهاسازی آب از سد کرخه اما هنوز بخش‌های زیادی از هورالعظیم خشک است. آیا هورالعظیم تا پایان تابستان تشنه می‌ماند؟