تصاویر ماهواره‌ای جدید، تهران را در وضعیت هشدار فرونشست نشان داده‌اند. به تصاویر ماهواره‌ای این عبارت‌ها ضمیمه شده: قطعی برق، کج‌شدن ساختمان‌ها، ترکیدن لوه‌های گاز، فرورفتگی زمین، ترک‌خوردن جاده‌ها. گزارش مربوط به موسسه تحقیقاتی «اینتل لب» است و می‌گوید این «بمب ساعتی بی‌صدا» 13 میلیون جمعیت ساکن در حاشیه تهران را تهدید می‌کند. زمین‌های تشنه با خاک‌های دانه‌ریز، در خود فرومی‌رود؛ این اتفاقی است که در نقاط حاشیه‌ای تهران در حال وقوع است و اعداد هر سال و هر ماه مرور می‌شود اما برای پیشگیری از وقوع فاجعه، هنوز اقدامی انجام نشده است؛ نه در تهران و نه در کرمان و اصفهان و خراسان جنوبی و خراسان‌رضوی و همدان و یزد و فارس.

گزارش موسسه اینتل‌لب، نخستین گزارش هشدارآمیز درباره فرونشست در تهران نیست. سال 97 هم مجله «نیچر» از فرونشست سالانه 25 سانتی‌متر در بخش‌هایی از پایتخت خبر داده بود. رئیس سازمان زمین شناسی هم یک سال پیش از این اعدادی بزرگ‌تر از آمار موسسه‌های بین‌المللی عنوان کرده و گفته بود نرخ فرونشست تهران سالانه 36 سانتی‌متر است.
علی مریدی، مدیر‌کل دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست به «پیام‌ما» می‌گوید که نخستین گزارش‌ها درباره فرونشست دشت تهران از سال ۸۶ منتشر شده؛ یعنی زمانی که ماجرا هنوز برای بسیاری ناشناخته بود، هرچند هنوز هم به دلیل اثرات دفعی و طولانی مدت فرونشست، این پدیده چندان جدی گرفته نشده است. «واقعیت اما این است که فرونشست در ایران آنچنان جدی، مخرب و پرمشکل است که باید آن را به عنوان خطری نزدیک در نظر گرفت. تلاش‌های ما برای نشان دادن عمق فاجعه در نهایت عاملی شد تا کارگروهی در شورای امنیت ملی تشکیل شود و حداقل توانستیم این شورا را قانع کنیم تا برای تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی سندی تهیه و تکلیف دستگاه‌ها در آن مشخص شود. تمام این کارها در مرحله ابتدایی است و همین هم نگرانی‌ها را بیشتر کرده است.»
به گفته او فرونشست ابتدا در دشت کبودرآهنگ همدان و بعد کرمان و رفسنجان شروع شد و کم‌کم یک سوم دشت‌های کشور پتانسیل فرونشست پیدا کردند و در این میان هم نبود برنامه‌ریزی برای حوزه آب‌های زیرزمینی و نبود آگاهی‌بخشی به مردم کار را به مرحله سخت و پرتنش کشاند. «قبلا آب مصرفی به صورت فاضلاب وارد زمین می‌شد و به آب‌های زیرزمینی تبدیل میشد.
هر چند این آب از نظر کیفیت مشکلات فراوانی داشت اما از نظر کمیت مشکل آبخوان‌ها را حل می‌کرد. بعد از آنکه طرح تصفیه فاضلاب‌ها مطرح شد این هشدار را دادیم که نباید به فاضلاب به عنوان منبع آب جدید نگاه شود و آب منطقه‌ای و وزارت نیرو از آن کسب درآمد کنند. بلکه باید مقدار بسیاری از آن به آب‌های زیرزمینی برمی‌گشت که این اتفاق نیفتاد.»
تهران نه، حاشیه‌های فراموش‌شده‌اش
مسعود مرسلی، عضو کارگروه آب‌های ژرف کشور به این اشاره می‌کند که بر اساس پایش‌های انجام شده، فرونشست تمام وسعت تهران را تهدید نمی‌کند و بر حاشیه‌ها تمرکز دارد. او به «پیام‌ما» توضیح می‌دهد: «میزان فرونشست در نقاط مختلف تهران یکسان نیست؛ در بعضی نقاط صفر است، بعضی نقاط 10 سانتی‌متر. بیشترین میزان فرونشست در تهران بین 20 تا 25 سانتی‌متر گزارش شده اما این پدیده جدیدی نیست و کارشناسان درباره‌اش آگاه‌اند. تصاویر جدید منتشر شده، اطلاعات تازه‌ای به ما نمی‌دهد چون فرونشست هر ماه و هر سال در حال پردازش است. در حال حاضر جنوب غرب تهران بیشترین مشکل را دارد؛ نقاطی چون شهریار، بزرگراه آیت الله سعیدی، یا احمدآباد مستوفی. ورامین هم فرونشست دارد.
در خود ورامین، بخش‌های شمالی مثل پارچین، پاکدشت و شریف‌آباد با این که افت تراز آبی شدید است، فرونشستی ندارد اما در قسمت‌های جنوبی که خاک دانه‌ریز است، فرونشست در حال رخ دادن است، مثل قرچک، ورامین و پیشوا.»
مرسلی درباره دو عامل اصلی این پدیده چنین می‌گوید: «یکی افت تراز آب زیرزمینی و دیگری ریزدانه بودن آبخوان. افت تراز آب‌های زیرزمینی رابطه نسبتا مستقیمی با فرونشست دارد و با افت هرچه بیشتر تراز، فرونشست شدت می‌گیرد. تاثیر ریزدانه بودن مبدا زمین‌شناسی آبخوان به این صورت است که اگر در مناطقی هر چقدر هم تراز آب افت داشته باشد، اما خاک ریزدانه نباشد، فرونشست رخ نخواهد داد.
بنابراین یک جاهایی از آبخوان‌ها چنین خاصیتی دارد.» با این توضیح به گفته او همین حالا در بسیاری از مناطق تهران تراز آب‌های زیرزمینی افت بسیار شدیدتری از جنوب غرب تهران دارد اما فرونشست رخ نداده و دلیل آن خاصیت زمین‌شناسی آن مناطق است. به طور مثال خاک شمال تهران دانه‌درشت است و با اینکه افت آب‌های زیرزمینی آن از جنوب تهران بیشتر است، اما فرونشست ندارد.
فرونشست اتفاقی ناگهانی نیست، آرام آرام رخ می‌دهد. به چشم نمی‌آید. این یکی از دلایل مهم بی‌توجهی به این پدیده مخرب است. مرسلی فرونشست را با زلزله مقایسه می‌کند و می‌گوید: «زلزله ناگهان رخ می‌دهد و همه توجه‌ها را جلب می‌کند و بودجه به آن اختصاص می‌یابد. مدیری که برای چهار سال در سمتی قرار می‌گیرد، به اینکه چهل سال دیگر زمینی قرار است فروبنشیند، بی‌توجه است. شوک فرونشست ناگهانی نیست اما اثری که بر سرزمین و ساکنان آن می‌گذارد، از سیل و زلزله بیشتر است و غیر قابل برگشت است.» او با بیان این موارد ادامه می‌دهد: «اگر همین فرونشست در شمال شهر بود، همین حالا به اندازه سیل و زلزله به آن بودجه می‌دادند و با آن مقابله می‌کردند. اما جنوب غرب تهران بیشتر زمین‌های کشاورزی و مناطق کم‌برخوردار و حاشیه‌ای است و به همین دلیل هشدار درباره آن، کمتر نمود دارد.»
این کارشناس حتی معتقد است وضعیت تهران آنقدر اورژانسی نیست که در تحقیق تازه دانشگاه ییل به آن اشاره شده. او می‌گوید استان‌های دیگر وضعیت حادتری دارند و اضافه می‌کند: «به نظر من اینکه فرونشست تهران به بمب ساعتی توصیف شده، اینطور هم نیست. فرونشست در وسعتی بزرگ و در زمانی بسیار طولانی رخ می‌دهد. البته اثرات بسیار مخربی دارد و نمی‌توان منکر آن بود.» به گفته او فرونشست‌هایی که در همدان رخ می‌دهد و ناگهان یک تکه زمین فرو می‌رود، ماهیت متفاوتی دارد و در نقاطی رخ می‌دهد که سنگ کف آهکی باشد اما تهران اینگونه نیست.
چه باید کرد؟
مسائل زمین‌شناسی با توجه به میزان اثرگذاری آن بر جمعیت و بازگشت‌ناپذیربودن آن، مهم است اما آنچه درباره مسئله فرونشست همیشه در خبرها دیده می‌شود، عدد و آمار یا بروز یک حادثه است. با فرونشست باید چه کرد؟ آیا قابل کنترل است؟ می‌توان از ابعاد خسارت‌بار آن کاست؟ کارشناسان در جواب می‌گوید بله.
به طور مثال در حالی که فروش فاضلاب تصفیه‌شده به بخش کشاورزی و صنعت در کنار برداشت مداوم از آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز، در سال‌های گذشته باعث فرونشست زمین شده، مدیر‌کل دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست می‌گوید: «چنانچه برنامه تعادل آبخوان‌ها مورد توجه قرار نگیرد و وزارت نیرو از درآمد فروش فاضلاب نگذرد؛ با فاجعه و بحرانی بزرگ در تهران و بسیاری از شهرهای کشور روبه‌رو می‌شویم.
نبود درک درست از مسئله و جدی نگرفتن ماجرا یکی از دلایل حاد شدن آن بود. ما برای تعادل بخشی در حوزه آب بودجه‌ای اختصاص نداده‌ایم اما برای پروژه‌های انتقال آب که طرح‌هایی پرهزینه و شکست خورده بودند میلیاردها تومان هزینه کردیم.»
مریدی می‌گوید در حال حاضر برای مناطقی که دچار فرونشست شده‌اند کاری نمی‌توان انجام داد. چرا که آبخوان از دست رفته و دیگر توان ذخیره آب ندارد اما برای جلوگیری از وقوع فرونشست در سایر بخش‌ها باید با سرعت عمل کرد. او تهران را مثال می‌زند که به دلیل حجم بالای فاضلاب موجود می‌توان بخشی از مشکل را در آن مدیریت کرد. «فقط لازم است از درآمد این بخش چشم‌پوشی کنند و فاضلاب را به جنوب کن و سایر مناطق تزریق کنند. در مناطقی که چاه‌های غیرمجاز فراوان دارد هم تشکل‌های مردم نهاد و با برنامه‌ریزی و آگاه‌سازی باید وارد کار شوند. همه باید کمک یکدیگر باید این کار را پیش ببرند در غیر این صورت هر روز شاهد فاجعه بزرگتری خواهیم بود.»
اما راه‌حل چیست؟ مرسلی، عضو کارگروه آب‌های ژرف کشور به فاجعه‌ای که در راه است اشاره می‌کند و می‌گوید: «می‌توانیم برداشت‌ها را طوری مدیریت کنیم که منجر به فرونشست نشود. باید به حساسیت مناطق بر اساس نوع خاک و تراز آب زیرزمینی، توجه کنیم و برای مدیریت آب برنامه‌ریزی کنیم. این مسئله‌ای مهم و علمی است که کمتر به آن توجه شده است.» او برای توضیح بیشتر می‌گوید: «با وقوع فرونشست، آبخوان متراکم می‌شود و تخلخل خود را از دست می‌دهد. این اتفاق قابل بازگشت نیست. اگر روند افت آب زیرزمینی را متوقف کنیم یا حتی به صورت مصنوعی آب تزریق کنیم، باز هم تخلخل زیاد نمی‌شود و علاوه بر این کاهش نفوذپذیری، حاصلخیزی خاک را کم خواهد کرد. در عین حال خود فرونشست خطوط ریل، نفت، گاز و همه و همه را دچار خسارت جدی می‌کند. کاهش تخلخل خاک، مرگ آبخوان است.»
مرسلی با گلایه از اینکه مواجهه با فرونشست در کشور بیشتر به سمت پایش رفته است، می‌گوید: «همه بیشتر به پایش توجه می‌کند. فقط مخاطرات را می‌بینند اما هیچ قدمی برای کاهش نرخ فرونشست نمی‌انجام ندهند. نرخ فرونشست سالانه را کم یا متوقف نمی‌کنند. در هیچ نقطه‌ای از ایران با مدیریت فرونشست کم یا متوقف نشده است. اما کشورهایی چون آمریکا و ژاپن توانسته‌اند در این زمینه موفق باشند.»
راه حل کشورهای دیگر چه بوده است؟ او پاسخ می‌دهد: «آنها چند روش را در نظر گرفته‌اند.
یکی اینکه مناطقی که مطالعات زمین‌شناسی فرونشست را در آن نشان می‌دهد، برداشت آب زیرزمینی کمتر شود و به سمت مناطقی برود که مخاطرات کمتر است؛ مناطق ریزدانه‌تر برداشت کمتر، مناطق درشت‌دانه‌تر برداشت بیشتر. دوم اینکه به طور کلی برداشت آب کمتر شود و اگر ممکن نیست، باز هم برداشت به سمت مناطق درشت‌دانه‌تر برود. سومین روش استفاده از حوضچه‌های تغذیه مصنوعی است. یعنی در نقاطی که مخاطره فرونشست داریم، به وسیله این حوضچه‌ها، با آب‌های سیلابی منطقه را تغذیه و افت تراز را جبران کنیم. ژاپن در این زمینه قدم‌های مهمی برداشته و پیشرفت کرده است. ما در ایران تغذیه مصنوعی هم داریم، مثلا در ورامین. اما مکان‌یابی آنها درست نبوده و با هدف مقابله با فرونشست نیست.»
جهان در مواجهه با فرونشست
مشکل فقط تهران نیست. اولین گزارش فرونشست در ایران مربوط به دهه 60 و رفسنجان و زرند در کرمان است. آیا امروز مواجهه با مشکل فرونشست این مناطق تغییری کرده؟ عضو کارگروه آب‌های ژرف کشور می‌گوید نه. «ما همچنان نسبت به فرونشست بی‌توجهیم.» به گفته او علاوه بر کرمان، استان‌های اصفهان، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، همدان، یزد و استان فارس، فرونشست جدی دارند و به مرحله بحران رسیده‌اند. مرسلی می‌گوید فرونشست زمین فقط به وزارت نیرو مربوط نیست. باید جهاد کشاورزی، وزارت صنعت و معدن و سازمان‌های زمین‌شناسی و حفاظت محیط زیست و نقشه‌برداری پا پیش بگذارند و مدیریتی یکپارچه داشته باشند. او می‌گوید: «صدای فرونشست دارد بلند‌تر می‌شود و در سال‌های آینده بیشتر درباره آن خواهیم شنید. باید علاوه بر پایش، اقداماتی عملی انجام دهیم.»
سال گذشته نتایج تحقیقات سازمان یونسکو نشان داد که فرونشست یا غرق شدن تدریجی زمین 19 درصد جمعیت جهان را تا سال 2040 تحت تاثیر قرار می‌دهد.
بر اساس این تحقیقات اگر هیچ اقدامی صورت نگیرد، فعالیت‌های انسان به همراه تغییرات اقلیمی که خشکسالی و افزایش سطح دریاها را به همراه داشته، زندگی بسیاری از افرادی را در معرض خطر قرار می‌دهد که در شهرهای ساحلی زندگی می‌کنند.
به گزارش روزنامه گاردین، در جاکارتا طی 10 سال، بیش از 2ونیم متر فرونشست کرده است که باعث شد دولت اندونزی برنامه‌ریزی کند تا پایتخت این کشور را به جزیره بورنئو منتقل کند. فرونشست زمین در اروپا باعث شده تا هلند 25 درصد پایین‌تر از سطح دریا قرار بگیرد. مناطق ساحلی مسطح، زمین‌های کشاورزی و مناطق روستایی که آب و هوای خشکی دارند در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
به گفته جراردو هررا گارسیا، محقق «موسسه زمین‌شناسی و استخراج معادن» مناطقی که جمعیت بالایی دارند یا مناطقی که با وجود آب و هوای خشک برای کشاورزی نیاز به آبیاری دارند، باید آب را از زیرزمین استخراج کنند. وقتی آب خارج می‌شود، حجم آبی که در لایه‌های آبدار زیر زمین دوباره جایگزین شود بسیار کمتر حجم آبی است که به بیرون از زمین پمپ می‌شود و بهره‌برداری از آن از زیر زمین می‌تواند باعث فرونشست زمین شود. اما نبود قوانین کافی برای استخراج آب و سرعت بالای جمعیت رو به رشد جهان مهم‌ترین فاکتورهایی هستند که باعث فرونشست زمین می‌شوند.
در 50 سال گذشته جمعیت ایران بیش از 2 برابر شده است اما هنوز قوانین سفت و سختی برای استخراج آب وجود ندارد. در شهرهایی که سرعت فرونشست زمین بسیار بالاست، سالانه 25 درصد از سطح زمین فرونشست می‌کند. فرونشست زمین یک مشکل جهانی است که به گرم شدن کره زمین و شیوه‌های ناپایدار کشاورزی برمی‌گردد. آمریکا، چین و هند برای برآورده کردن نیاز مردم جهان به موادغذایی به سرعت در حال بهره‌وری از آب‌های زیرزمینی هستند. ادامه این روند تمام جمعیت جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
علاوه بر آن تغییرات اقلیمی باعث دوره‌های طولانی‌مدت خشکسالی می‌شود که سرعت فرونشست زمین به دلیل استفاده بیشتر آب‌های زیرزمینی را بالا می‌برد.
این گزارش می‌گوید در حالی که فرونشست زمین تهدید بزرگی برای محیط زیست جهان محسوب می‌شود، اما خیلی راحت‌تر از تغییرات اقلیمی می‌توان مشکل آن را برطرف کرد. تکنولوژی‌هایی مانند ماهواره‌ها و رادارها خیلی سریع این مناطق را شناسایی می‌کنند و مقامات محلی با استفاده از «قوانین و ابزار ساده» می‌توانند با این مشکل مبارزه کنند؛ کاری که در توکیو برنامه‌ریزی شد و توانستند مشکل فرونشست زمین‌ها را حل کنند. کشف منابع آبی جایگزین و استفاده از روش‌های کشاورزی پایدار سبب استفاده کمتر از آب‌های زیرزمینی باعث فرصت دادن به زمین برای رسیدن آب به لایه‌های زیرین می‌شود. به گفته هررا گارسیا از این راه‌حل‌‌ها می‌توان برای لایه‌های آبی بزرگ و کوچک استفاده کرد اما مهم این است که همین حالا زمان دست به کار شدن است.