«دبستانی بودم و هر روز برای بابا که آن موقع راننده آژانس بابک در خیابان ارگ بود ناهار می‌بردم. سینما آسیا را هر روز می‌دیدم و چند ساعتی محو پوستر فیلم‌ها روی دیوارش می‌شدم. از آن سال‌ها خیلی گذشته و حالا سینما آسیا را خراب کرده‌اند. یکی دیگر از خاطرات جمعی مردم مشهد خراب شده.» مسعود نبی‌دوست‌‌‌، از فعالان حوزه میراث فرهنگی در مشهد این جملات را در حالی می‌گوید که از نظرش ویران کردن یکی از میراث باقی مانده شهری در روز انتخابات درد بزرگی بوده و حالا شهر با یکی از دیگر از خاطرات جمعی‌اش باید خداحافظی کند.

سینما آسیا نخستین سینما و البته بنای تاریخی نیست که در بافت تاریخی باقی مانده مشهد نابود شده است. در طول سالیان متمادی بخش عمده‌ای از مشهد دوران شاه عباس ویران شده و بیش از هزار بنای قدیمی متعلق به دوران‌های تاریخی گوناگون اعم از تیموری و افشاری و … از بین رفته است. نبی‌دوست می‌گوید شاید خانه تهرانی یکی از تنها بازمانده‌های آن دوران باشد. «ما در گذر سالیان گذشته شاهد از بین رفتن تاریخ مشهد و میراث باستانی‌اش بوده‌ایم. این تخریب دوره‌های مختلف تاریخی را در بر گرفت و حالا به آثار باقی‌‌مانده از دوران پهلوی رسیده‌ایم. گویی این شهر عمری به اندازه همین چند دهه دارد.» این کارشناس میراث‌فرهنگی می‌گوید با این ویرانی‌ها می‌خواهند بگویند مشهد شهری تاریخی نیست و می‌پرسد: «چطور چنین چیزی ممکن است؟»
او که هنوز به دلیل ویران شدن سینما آسیا که آخرین بازمانده سینماهای خیابان ارگ بود ناراحت است‌‌‌، به تاریخ این خیابان و اهمیتش برای مشهد می‌پردازد و به «پیام‌ما» می‌گوید محله ارگ‌‌‌، حد فاصل چهار طبقه تا چهارراه خسروی گذری پراهمیت است و لایه‌های درهم و مختلف میراثی دارد. «بر اساس برآوردهای ما در گذر ارگ حدود ۲۵۰ اثر مهم در این منطقه قرار دارد که شهرداری و میراث‌فرهنگی به آنها بی اهمیت بوده‌اند و در نتیجه به راحتی در حال از دست رفتن هستند.» نبی‌دوست با بیان این موضوع اضافه می‌کند: «مدام در پاسخ انتقادات ما، از قانونی بودن کار صحبت می‌شود اما ما می‌گوییم اینها آخرین نشانه‌های اتصال مردم به شهر و خاطره جمعی است و حق نابود کردنشان را ندارید. مردم با این خیابان و ساختمان‌هایش انس دارند و نمی‌توانند با از بین بردنشان با خیابانی این چنین قدیمی اینطور رفتار کنید.» به گفته او یکی دیگر از چالش‌های خیابان ارگ طرح عقب‌نشینی بود. «بر اساس این طرح قرار بود عقب‌نشینی گسترده‌ای ایجاد شود و شورای شهر هم با آن مخالف بود اما ما لایه‌های تاریخی فراوانی داشتیم که این عقب‌نشینی قطعا نابودشان می‌کرد که فعلا میراث‌فرهنگی با آن مخالفت کرده است.»
سناریوی تخریب دالان
سینمایی مشهد
سینما آسیا‌‌‌، ۶۰ سال قبل کارش را شروع کرد و اولین فیلمی که در آن نمایش داده شد «بزن بریم هالیوود» بود. مشهدی‌های قدیم‌‌‌، آسیا را جزوی از خاطرات روزهای تعطیل و تفریحشان می‌دانستند. سینما توسط خانواده اسکوئیان ساخته شد‌‌‌، این‌بار دکتر عباس اسکوئیان زمینی شش‌صدمترمربعی را در کوچه ارگ نزدیک خیابان خاکی تجهیز و 11 مهر 39 با اکران فیلم «بزن بریم‌‌هالیوود» آن را افتتاح کرد. سینما آسیا 2 ویژگی خاص داشته است: اول اینکه یک پرده‌ مخمل سورمه‌ای داشته که قبل از نمایش‌ فیلم به آرامی کنار می‌رفته است و دیگر اینکه فستیوال جهانی فیلم داشته، به این معنا که طی یک هفته یا 10 روز، هر روز یک فیلم مطرح سینمای جهان را نمایش می‌داده است. سینما آسیا هم در سال ۵۹ مصادر می‌شود و ابتدا با نام «آزادی» و چند سال بعد با نام «فلسطین» به میدان می‌آید تا اینکه در سال ۶۴ قسمتی از اتاق‌های طبقه اولش که مشرف به کوچه هستند، تخریب و سینما در نهایت به دلیل نداشتن پروانه از کمیسیون ایمنی تعطیل می‌شود. درنهایت حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی مالکیت این سینما را می‌گیرد و بعد هم این ملک به مزایده گذاشته می‌شود. پیش از سینما آسیا که می‌گویند آخرین سینمای قدیمی خیابان ارگ است‌‌‌، این خیابان سینما «رادیوسیتی» و سینما «فردوسی» را هم از دست داده بود. سینما فردوسی که زمانی سالن اپرا بود برای اهالی یادگار روزهای خوبشان بود و سینمای ویران شده دیگر در این خیابان هم سینما ایران‌‌‌، سینما هما و سعدی بود.
نبی‌دوست می‌گوید کمر به ویران کردن خاطره جمعی شهر آنچنان قوی بوده که اغلب این سینماها از دهه هفتاد به بعد با در بسته روبه‌رو شدند و به سازمان‌های مختلف واگذار شدند و در نهایت هم ویرانی سهم هر کدامشان بود. «یک ماه قبل هم سینما مولن‌روژ را خراب کردند.»
«مولن روژ» که حدود سال ۵۸ با تغییر کاربری فرهنگی به تجاری به عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گرفت، در نهایت اوایل خرداد ماه امسال با آغاز تخریب‌ها، به عمر حدود ۵۰ ساله خود پایان داد و حالا با ویرانی سینما آسیا سناریوی تخریب دالان سینماهای مشهد به نتیجه رسیده است. عمر سینما آسیا از سینما مولن‌روژ بیشتر بود و با این حال این سینما در فهرست آثار ملی قرار نگرفته بود.
اما خیابان ارگ میزبان نخستین سینمای شهر مشهد هم بوده؛ در این خیابان اولین سینما به نام «سینما دیده‌بان» تاسیس شد و بعدها سینماها افزایش یافت و نام‌های دیاموند، هما، ایران، فردوسی، متروپل، کریستال و… را گرفتند که حالا چیزی جز نامشان باقی نمانده است.
واحد تسهیلگری هم کاری
از پیش نبرد
اهمیت محور ارگ و بافت تاریخی‌اش برای مشهد آنقدر زیاد بوده که شهرداری برای این منطقه واحد تسهیلگری ایجاد کند. این واحد هم اما با وجود حضورش در یکی از قدیمی‌ترین مناطقی مشهد نتوانسته مقابل ویرانی‌ها را بگیرد. رضا صادقی‌‌‌، کارشناس میراث‌فرهنگی معتقد است که نباید فقط از بناهای مشرف به خیابان اصلی ارگ صحبت کنیم و باید بدانیم این منطقه بافتی درهم تنیده و مهم دارد که خانه‌های تاریخی‌‌‌، کلیسا‌‌‌، سینما و پیاده‌روهای عریض که می‌توانند محل ساخت کافه‌های خیابانی باشند از جمله این موارد هستند.
او از اهمیت سینما آسیا و ویران کردنش در روز تعطیل می‌گوید و تاکید می‌کند بناهای این خیابان که بسیاری از آنها متعلق به دوران پهلوی است مورد بی اعتنایی قرار گرفته «بیش از ده سال و شاید بیشتر است که درهای سینما آسیا بسته بود. شهرداری و میراث باید درنهایت درباره حقوق مالکانه به نتیجه درستی برسند و از سویی اگر در مالکیت سازمان و ارگانی هم این املاک قرار دارد باید امکان تهاتر وجود داشته باشد نه اینکه به راحتی امکان تخریب فراهم شود.»
دو محور خیابان ارگ و خیابان خسروی نو به گفته صادقی جداره‌های شهری اصیلی دارند و این جداره‌ها همزمان با ایجاد خیابان شکل گرفته‌اند. به این معنا که فضاهای شهری همزمان با خیابان ساخته شده و از سال ۱۳۱۰ که ساخت این مناطق شروع شده تاکنون فرصت خوبی برای ارتباط مردم با فضای شهری ایجاد شده است. این کارشناس میراث‌فرهنگی می‌گوید: «مشکل اصلی نگاه به مسئله حفظ آثار است. ما نباید وقتی یک سلول از بافت تاریخی را از دست می‌دهیم بیاییم و درباره‌اش صحبت کنیم باید مدیران شهری‌‌‌، میراثی و مردم در کنار هم بدانند حفظ این آثار چه ارزش افزوده مهمی برایشان دارد و باید تا می‌توانند در حفظ آن کوشا باشند.»
او به محله سنگ سیاه شیراز اشاره می‌کند و اتفاقات خوبی که در این محله و بافت تاریخی یزد افتاده. در شیراز امکانی فراهم شده تا بخش خصوصی و سرمایه‌گذار یازده خانه تاریخی را همزمان با هم مرمت می‌کند و در یزد هم هیچکس حاضر نیست خانه‌اش در بافت تاریخی را از دست بدهد. «در مشهد هم باید این زمینه‌ها ایجاد شود. محورها و دسترسی و کیفیت جداره‌ها افزایش پیدا کند و به این نتیجه برسیم که باید به صورت محوری کلی این ماجرا را رصد کرد و نمی‌توان به شکل سلولی به حل مشکل تخریب آثار تاریخی و باستانی پرداخت. اگر نگاهمان را به این ماجرا عوض کنیم می‌توانیم شاهد تغییراتی هرچند کوچک باشیم.»