|پیام ‌ما‌| مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در راستای بررسی پروتکل حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر در کمیسیون کشاورزی، وضعیت محیط زیستی و تهدیدات دریای خزر را بررسی کرد. این مرکز عنوان می‌کند که دریای خزر پهنه آبی با مختصات منحصربه‌فردی است که با آسیب‌پذیری‌های فراوان از آلودگی‌های زیست‌ محیطی گرفته تا انقراض انواع گونه‌های جاندار دریایی و تا نظامی شدن مواجه است.

پروتکل حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر یا پروتکل عشق‌آباد پروتکلی الحاقی به کنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط زیست دریایی دریای خزر(کنوانسیون تهران) است. این پروتکل در پنجمین نشست اعضای متعهد کنوانسیون تهران یعنی یعنی جمهوری آذربایجان،‌ جمهوری اسلامی ایران،‌ جمهوری قزاقستان، روسیه و ترکمنستان، در خردادماه ۱۳۹۳ در عشق آباد ترکمنستان به تصویب نهایی رسید و سپس در سال 97 به تصویب دولت رسید و به مجلس ارسال شد.
این پروتکل یکی از 4 پروتکل الحاقی به این کنوانسیون است.
حالا در خردادماه 1400 پس از گذشت 7 سال از امضا آن توسط کشورهای حاشیه خزر، کمیسیون اصلی مرتبط با این لایحه در مجلس شورای اسلامی، یعنی کمیسیون کشارزی، آب و منابع طبیعی این لایحه را تصویب و اجازه مبادله اسناد آن را صادر کرده است. بر همین اساس مرکز پژوهش‌های مجلس هم نظر کارشناسی خود را مورد این پروتکل اعلام کرده است.
پیش از پرداختن به این پروتکل باید گفت که کنوانسیون تهران چارچوبی برای اعمال مدیریت محیط زیستی در دریای خزر و پیرامون آن و هدایت منطق با راهبردهای توسعه پایدار است به طوری که منافع و سالم جوامع بشری تضمین شود و اصالت طبیعی محیط و پایداری منافع منطقه برای نسل حاضر و نسل‌های آینده حفظ شود.
پروتکل‌های الحاقی این کنوانسیون، در واقع بازو اجرایی این کنوانسیون هستند.
پروتکل حفاظت از تنوع زیستی الحاقی به کنوانسیون تهران به حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر با تاکید بر حفاظت گونه‌ها و همچنین حفاظت از زیستگاه‌ها می‌پردازد. برای نمونه جلوگیری از ورود گونه‌های بیگانه و گونه‌های مورد اصلاح وراثتی به این زیست بوم یکی از موارد مورد تاکید این پروتکل است.
اهداف این پروتکل شامل حمایت، حفاظت و احیای سلامت و یکپارچگی تنوع زیستی و زیست‌بوم دریای خزر و همچنین تضمین استفاده پایدار از منابع زیستی آن است.
با امضای این پروتکل کشورهای عضو متعهد می‌شوند که به طور جداگانه یا مشترک همه اقدامات مناسب برای حمایت، حفاظت و احیای محیط زیست دریایی دریای خزر را انجام دهند یعنی از ذخایر طبیعی دریای خزر به نحوی استفاده کنند که هیچ آسیبی برای محیط زیست دریایی و منابع زیستی آن نداشته باشد و از گونه‌های مورد تهدید و تنوع زیستی دریای خزر حمایت، حفاظت کنند و برای احیا آنها تلاش کنند.
همچنین این کشورها موظف می‌شوند که با ایجاد مناطق حفاظت شده، نواحی را که بی‌نظیر و بسیار حساس است یا در سطح منطقه‌ای نمایان‌گر وضعیت محیط سالم و پایدار هستند، حمایت کنند. بر اساس نظر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی فعالیت‌های بیش از حد انسانی و بهره‌برداری‌های اقتصادی پرشتاب، موجب تخریب اکوسیستم‌های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب این دریا شده است. همچنین مداخلات شتاب‌زده‌ای از جمله تغییر کاربری اراضی برای انجام ساخت‌وسازهای بی‌رویه و غیراصولی ساحلی مانند اسکله و بندر، مجتمع‌های گردشگری، مسکونی و تجاری، توسعه فعالیت‌های اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیربستر، صید بی‌رویه آبزیان به ویژه ماهیان خاویاری، تخریب زیستگاه‌ها و از دست رفتن مناطق تخم‌ریزی ماهیان خاویاری، تخلیه مستقیم آلودگی‌های شهری، صنعتی و کشاورزی مناطق ساحلی به دریا، بار زیاد آلودگی‌ها با منابع مشخص و نامشخص در حوضه آبریز رودخانه‌های منتهی به دریا از عمده تهدیدهای محیط زیستی امروز دریای خزر محسوب می‌شود که باعث اختلال در وضعیت طبیعی این دریا شده است.
این گزارش اضافه می‌کند که گونه‌های ارزشمندی چون ماهیان خاویاری و فک دریای خزری که تنها پستاندار زیستمند این اکوسیستم است در فهرست گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار گرفته و مخاطرات حیات اکولوژیکی و اقتصادی زیست‌بوم خزر را متاثر ساخته است. از جمله دیگر ویژگی‌های مهم دریای خزر در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس این ویژگی‌ها ذکر شده است که 24 درصد از گونه‌های ماهیان این منطقه، انحصاری دریای خزر بوده و در سایر نقاط دنیا وجود ندارند. همچنین حدود 400 گونه آبزی، ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر و همچنین موقعیت خاص استراتژیک بسیار حائز اهمیت است.
این گزارش تاکید کرده است که دریای خزر پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد. این دریا برای حدود 15 میلیون سکنه حاشیه خود، هزاران فرصت شغلی ایجاد کرده است و منبع اصلی درآمد آنها محسوب می‌شود. بنابراین مرکز پژوهش‌های مجلس عنوان می‌کند که مقابله با شرایط اضطراری تنوع زیستی در دریای خزر را می‌توان پیش‌درآمدی بر مدیریت جمعی معضلات یا بحران‌های منطقه‌ای تلقی کرد.
این مرکز معتقد است آغاز همکاری کشورهای منطقه در زمینه حفاظت از تنوع زیستی به مثابه مدیریت نمونه‌ای از معضلات غیرسیاسی و غیرامنیتی از این جهت حائز اهمیت است که می‌تواند نقطه عزیمت مناسبی باشد، زیرا از یکسو این روند می‌تواند به همسویی بیشتر کشورها در سایر حوزه‌ها اعم از اقتصادی، سیاسی یا امنیتی منجر شود و از سوی دیگر، از آنجا که این قبیل معضلات خود می‌توانند زمینه‌ساز بی‌اعتمادی، مناقشه و تنش در روابط منطقه‌ای شوند، همکاری‌های مورد‌نظر این لایحه می‌تواند نقش بازدارنده مؤثری در این راستا ایفا کند.­ این گزارش می‌افزاید همکاری منطقه‌ای در زمینه حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر کمک ارزنده‌ای به تدوین استراتژی ملی توسعه پایدار عرضه می‌کند. دریای خزر پهنه آبی با مختصات منحصربه‌فردی است که با آسیب‌پذیری‌های فراوانی مواجه است؛ از آلودگی‌های زیست‌ محیطی گرفته تا انقراض انواع گونه‌های جاندار دریایی و تا نظامی شدن. این در حالی است که این لایحه به عنوان بخشی از سلسله همکاری‌های کارکردی کشورهای منطقه در راستای تدوین استراتژی ملی توسعه پایدار ضمن اینکه می‌تواند ادامه روندهای همکاری‌جویانه پیشین در این حوزه‌ها تلقی شود، زمینه‌ساز و تسهیل‌کننده همکاری‌ها در سایر حوزه‌های حساسیت برانگیز سیاسی و امنیتی هم خواهد بود.