این روزها ابتدای خیابان شیخ بهایی در چهارباغ، طرح تکمیلی خط متروی اصفهان با حفاری عمیق و بتن‌ریزی در حال انجام است و کاوش‌های پیشین چهارباغ نشان داده که داده‌های بسیاری حتی در عمق چهار متری این خیابان می‌توان یافت؛ با نگاهی کلی‌تر اما درمی‌یابیم که نه‌فقط چهارباغ، بلکه کل این شهر از فقدان تحقیقات باستان‌شناسی هدفمند، رنج می‌برد.ایسنا در گزارشی نوشته است: دو سال قبل به دنبال کاوش‌های باستان‌شناسی که در کف تاریخی خیابان چهارباغ، صورت گرفت، داده‌ها و مستنداتی متعلق به دوره صفوی از جمله کف فرش آجری و هم‌چنین سنگ‌فرش آجری دوره قاجار که روی بخش صفوی اضافه‌شده بود، به دست آمد. در یکی از ترانشه‌هایی که در چهارباغ ایجاد شد، گمانه‌ای تا عمق چهار متر حفر شد که این لایه‌نگاری عمیق در چهارباغ، اطلاعات بسیار مهمی را آشکار کرد؛ طی این عملیات، بقایایی از هزاره چهارم پیش از میلاد، یعنی شش هزار سال قبل و همچنین بقایایی از دوره ساسانی در چهارباغ کشف شد که برای شفاف شدن تاریخ شهرسازی اصفهان اهمیت بسیاری دارند، اما این دو کاوش، تنها به محور طولی خیابان چهارباغ محدود بود، درحالی‌که کل محدوده چهارباغ و نه‌فقط محور طولی، به کاوش‌های باستان‌شناسی نیاز جدی دارند.
این روزها اما در این خیابان طرح تکمیلی خط یک متروی شهری اصفهان با حفاری عمیق و بتن‌ریزی در حال انجام است و با اینکه کاوش‌های پیشین چهارباغ نشان داد که داده‌های بسیاری حتی در عمق چهارمتری محدوده چهارباغ وجود دارد، مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث‌فرهنگی استان معتقد است: مگر یک ساختمان چقدر پِی دارد!؟
مترو به تاریخ اصفهان تیشه می‌زند
عقیل عقیلی، دانشجوی رشته باستان شناسی دانشگاه هنر اصفهان با اشاره به حفاری سازمان قطار شهری در ابتدای خیابان شیخ بهایی می‌گوید: «امروز در اصفهان شاهد تحرکات و حفاری مترو شهری در ابتدای خیابان شیخ بهایی با عمق و دهانه‌ای زیاد و بزرگ هستیم که تیشه‌ای دیگر بر ریشه به‌جامانده‌ از این یادگار تاریخی است؛ این بار بر روی بقایای یکی از مدخل‌های ورودی از باغ تخت و نسترن. در بدنه‌ غربی چهارباغ که بر اساس تمامی دست‌نوشته‌های موجود از سیاحان اروپایی نظیر ژان شاردن فرانسوی که در اواخر عصر صفوی در اصفهان حضور داشته‌اند، نقاشی‌های کمپفر از توسعه‌ چهارباغ اصفهان در عصر صفویه نوشته‌های تاورنیه، تاجر و سیاح فرانسوی که او نیز برای مدتی در اصفهان حضور داشته، می‌توان از وجود این زیربنای صفوی در ابتدای خیابان شیخ بهایی، همانند باغ خیمه‌گاه (خرگاه) که اکنون خرابه‌هایی از آن در بالای سردر مغازه‌ای کت‌وشلوار فروشی، در پارک شهید رجایی در بدنه شرقی در ابتدای چهارباغ قرار دارد، مطمئن بود.»
او می‌افزاید: «با مطالعه دقیق سفرنامه‌ها و مستندات، می‌توان دریافت که هر سر در عمارت‌هایی در بالای خود و علاوه بر آن، یک کوشک یا عمارت دیگر نیز در درون خود داشته است. دسته‌ای دیگر از این مدارک تاریخی مربوط به ترسیم نقشه‌ شهر اصفهان توسط سید رضاخان است که به سال ۱۳۰۲ هجری شمسی برمی‌گردد و مکان هر دو باغ تخت و نسترن در آن مشخص‌شده است.»
هر جای اصفهان وارد شوید، تاریخی است
علمدار علیان، مسئول باستان‌شناسی اداره میراث‌فرهنگی استان اصفهان اما معتقد است اینکه این محدوده، منطقه تاریخی است یک موضوع طبیعی است. «در هر جایی از هسته اصلی اصفهان وارد شوید، منطقه تاریخی است و چهارباغ به‌نوعی نسبت به تاریخ شهر اصفهان متأخر است. الان در منطقه چهارباغ تعداد زیادی ساختمان دوره پهلوی و جدید ساز یعنی پاساژ و تأسیسات مختلف وجود دارد، ولی این ارزش همه این‌ها برای ما مثلاً مانند کاخ هشت‌بهشت است؟ نه، چون آن فضا کاملاً تغییر کرده و بارها در بستر زمینه آنجا دخل و تصرف و زیرورو شده و لایه‌هایش تخریب‌ شده است.» او ادامه می‌دهد: «ما می‌دانیم که مثلاً باغ هشت‌بهشت و فضای سبز اطراف آن اهمیتی برای ما دارد، اما مدرسه چهارباغ و بازار هنر یک اهمیتی دارد و پاساژ افتخار هم یک اهمیتی. با اینکه هر دو در بدنه چهارباغ هستند، ولی پاساژ افتخار هیچ‌وقت برای ما اهمیت مدرسه چهارباغ را نخواهد داشت.» به عقیده علیان بحث خیابان شیخ بهایی و بافت آنجا هم همین وضعیت را دارد؛ در بدنه چهارباغ لکه‌هایی از سابقه تاریخی آن موجود است کما اینکه وقتی در خیابان چهارباغ حفاری کردیم دیدیم که یک‌زمانی آنجا لوله عبور آب و تاسیسات مخابرات عبور کرده است یعنی کل کف خیابان در دوره‌های مختلف مورد دخل و تصرف واقع‌شده و بخش‌هایی هم همچنان آثار تاریخی‌اش را دارد؛ یعنی نه می‌شود منکر آن و نه می‌شود منکر این شد. این اقدامات در تحولات شهری اتفاق افتاده است. او می‌گوید: «حتی وقتی تصاویر دوره قاجار به این‌طرف را نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که خیلی جاها متروکه شده و فضاهایی که جهانگردان دوره صفوی توصیف کرده‌اند، در زمان پهلوی به آن شکل نبوده است و بعد هم شهرسازی و بافت جدید شکل می‌گیرد و به خیابان تبدیل می‌شود و ماشین، تردد و … اتفاق می‌افتد؛ یعنی الان حدفاصل مسجد جامع تا میدان نقش‌جهان هنوز بازار را داریم و بناهای تاریخی‌اش را داریم، ولی چند درصد از آن بافت دوره صفوی همچنان وجود دارد؟»
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث‌فرهنگی استان اصفهان با بیان اینکه خیابان‌های باغ گلدسته، آمادگاه، استانداری، نشاط، چهارباغ بالا و خیابان عبدالرزاق، ۶۰ تا ۷۰ درصد تغییر کرده و ساخت‌وسازهای جدید در آن صورت گرفته، می‌افزاید: «اینکه من بگویم در خیابان شیخ بهایی باغ بوده، کاخ بوده، بله بوده، اما الان هست؟ بقایا یا آثارش هست؟»
علیان، با اشاره به بقایای کاخ جهان‌نما در ابتدای میدان امام حسین (ع) می‌گوید: «در باغ کاخ جهان‌نما در ورودی چهارباغ نیز به دلیل موقعیتش چون در نقطه خاصی قرار داشت کمتر دخل‌و‌تصرف و حفظ شد البته فقط پی‌های کاخ و در مورد کاخ جهان‌نما هم کاخ به آن معنا که وجود ندارد. بقیه آثار چهارباغ را هم یا در حد همین وضعیت کاخ جهان‌نما می‌توان شناسایی کرد و یا به‌طورکلی تخریب‌شده‌اند.» نظر او درباره کف‌سازی دوره‌های قبل در خیابان شیخ بهایی چنین است: «در همین خیابان شیخ بهایی اگر به سازمان نوسازی بهسازی مراجعه و تصاویر این خیابان در زمان کف‌سازی را ببینید، متوجه می‌شوید که فقط آنجا شصت ‌تا هفتاد سانتی‌متر آسفالت و بعد از آسفالت بتن و بعد هم خاک‌ریزی‌های دوره پهلوی وجود داشته است و عملاً هیچ لایه‌ای از لایه‌های تاریخی را حفظ نکرده بودند.» او ادامه می‌دهد: «یک سال و نیم یا دو سال پیش که سازمان نوسازی بهسازی لایه‌های آسفالت و بتن در آنجا را برداشت ما دیدیم که در دوره‌های مختلف تمام لایه‌هایی که هر کس فکر می‌کند اینجا می‌تواند آثار داشته باشد شخم زده‌ شده و فعالیت خودشان را انجام داده‌اند.» علیان ادامه می‌دهد: «لوله‌هایی که مترو برای ایجاد دسترسی جابه‌جا کرد چند شاخه لوله تاسیساتی بود که در عمق کار گذاشته‌شده و کل آثار آنجا را به‌هم‌ریخته بود. همه این تصاویر موجود و مستندنگاری شده است. تصاویر قبل از خاک‌برداری و حتی حین خاک‌برداری همین نقطه خیابان شیخ بهایی که الان مترو آنجا کار می‌کند وجود دارد و نشان می‌دهد لایه‌های خاک چه وضعیتی داشتند که اگر یک‌زمانی لازم باشد به‌صورت رسمی منتشر می‌کنیم.» مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث‌فرهنگی استان با تأکید بر اینکه در دوره پهلوی بقایای باغ‌های صفوی از بین رفته بوده و مستندات آن‌هم موجود است، عنوان می‌کند: «ما خودمان می‌گوییم چهارباغ و اطراف چهارباغ همه‌اش باغ بوده اما بوده، الان هست؟ الان در یک سمت خیابان شیخ بهایی پاساژ گاندی و سمت دیگرش پاساژ دیگری وجود دارد، ضمن اینکه مغازه‌های تجاری دیگری هم وجود دارند که همه دارای زیرزمین هستند و در همین باغ‌ها ساخته‌شده‌اند یعنی چهار پنج‌متر حفر کرده و پایین رفته‌اند. اینکه در دوره پهلوی یا اوایل انقلاب اتفاق افتاده را نمی‌دانم، ولی ساختمان‌ها در محل باغات ساخته‌شده‌اند، اما این یعنی الان آنجا باغ داریم؟ مگر یک پِی ساختمان صفوی چقدر می‌تواند پایین باشد؟ فوقش یک یا دو متر پایین‌تر است.» علیان، معتقد است که از انقلاب تا دروازه دولت یک‌لایه بقایای دوران صفوی موجود است و زیر لایه وضع فعلی قرار دارد. او درباره بقایای تاریخی کشف‌شده در خیابان آمادگاه و میدان انقلاب توضیح می‌دهد: «در هر دو قسمت، بقایای کشف‌شده نگه‌داشته شده و در محل خود حفظ‌ شده و دو بخش از آن‌ها حصار شیشه‌ای هم دارد و در معرض بازدید عموم قرار گرفته است.»
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث‌فرهنگی استان اصفهان تصریح می‌کند: «لایه تاریخی سطح پایین‌تری داشت و درعین‌حال فوق‌العاده فرسوده شده بود و اگر می‌خواست به‌صورت کامل در معرض تردد قرار بگیرد تخریب می‌شد؛ بنابراین دو بخش از آن در دو باکس شیشه‌ای در معرض بازدید قرار گرفت که مردم وقتی روی آن سنگفرش راه می‌روند ببینید که لایه اصلی در پایین و در عمق پنجاه سانتی‌متری قرار دارد.»
آثار تاریخی پیدا نشد
محمدرضا بنکدار‌هاشمی، مدیرعامل سازمان قطار شهری اصفهان نیز در با بیان اینکه در مورد موضوعات تاریخی چهارباغ با میراث‌فرهنگی هماهنگی وجود دارد، به حفاری ابتدای خیابان شیخ بهایی اشاره‌ می‌کند و می‌گوید: «این قسمت از مترو باقی‌مانده خط یک است که عملیات تکمیلی روی آن در حال انجام است و تا آنجایی که خبر دارم هیچ اثر تاریخی در این نقطه مشاهده نشده است، آنجا هیچ بقایای تاریخی یافت نکردیم و با میراث‌فرهنگی هماهنگ هستیم. خودشان ناظر مقیم دارند و کنترل می‌کنند. الحمدالله مشکل خاصی هم نبوده است.» محسن جاوری، سرپرست هیئت باستان‌شناسی چهارباغ در سال ۱۳۹۸ اما درباره احتمال وجود لایه‌های تاریخی صفوی و پیش از آن در محل حفاری سازمان قطار شهری اصفهان در خیابان چهارباغ می‌گوید: «تنها چیزی که می‌تواند ثابت‌کننده حرف‌ها باشد این است که آنجا کاوش باستان‌شناسی صورت بگیرد. بنده سال ۱۳۹۸ در چهارباغ کاوش داشتم و آثار هزاره چهارم را در آن پیدا کردیم. یعنی اینجا محدوده‌ای است که دارای چند هزار سال قدمت است و لایه‌ها در طول تاریخ در آن شکل‌گرفته.»
اصفهان از کاوش‌های باستان‌شناسی عاری است
جاوری می‌گوید: «اطلاعات در مورد خیابان چهارباغ و اتفاقاتی که در آن زمان و حتی قبل از آن در این محدوده افتاده بسیار اندک است و اصفهان، به‌شدت از انجام تحقیقات و کاوش‌های باستان‌شناسی عاری است.»
او توضیح می‌دهد: «کاوش‌هایی که در سطح شهر اصفهان انجام‌شده یا هیات ایزمئو انجام داده یا من چند تا گمانه‌های کوچک و مقطعی انجام داده‌ام و یا یکی دو نفر از دیگر باستان‌شناسان به‌صورت مقطعی انجام داده‌اند، ولی کاوش هدفمند برای پیدا کردن تاریخچه واقعی و محدوده شهر اصفهان که بتواند سوابق تاریخی و شهرسازی اصفهان را بر اساس شواهد باستان‌شناسی مشخص کند، اصلاً در این شهر انجام‌نشده است. دلیل چیست؟ به خاطر اینکه شهر اصفهان در زمینه تحقیقات باستان‌شناسی بسیار ضعیف است.»