در روزهایی که آلودگی هوا به بیشترین میزان خود می‌رسد، زمانی که دودکش‌ها آن‌قدر سوت می‌کشند که پنجره‌ها به لرزش در می‌آیند، دود غلیظی آسمان را دربرمی‌گیرد، پوشش گیاهی از بین می‌رود و لایه‌ای از خاکستر همه‌جا را می‌پوشاند. برای ساکنان «نهران‌عمر»، شهری در جنوب عراق که نزدیک چندین چاه نفتی قرار گرفته، شعله‌هایی که از برج‌های فلر خارج و مواد شیمیایی سمی را وارد هوا می‌کنند، این اتفاق کاملا عادی است.فرآیند بحث‌برانگیز گاز‌سوزی یا فلرینگ فرآیندی است که در آن گازهای طبیعی خام تولید شده هنگام استخراج نفت سوزانده می‌شوند. در کشورهایی که خط لوله یا زیرساخت‌های مورد‌نیاز برای انتقال گاز و استفاده آن در صنایع دیگر مانند تولید برق وجود ندارد، این گازها به همراه گازهای دیگر در برج‌های فلر سوزانده می‌شوند. متخصصان می‌گویند این فرآیند علاوه بر اینکه یکی از مهم‌ترین عوامل تغییرات اقلیمی است، تهدیدی مرگ‌بار برای کسانی که در نزدیکی آن زندگی می‌کنند به شمار می‌رود. مشکلات محیط زیستی، تشکیل دوده، سر‌و‌صدای زیاد و هدر رفت انرژی، بیماری‌هایی مانند آسم، بیماری‌های ریوی و پوستی و سرطان با این آلاینده‌ها مرتبط شناخته شده‌اند.
عراق یکی از کشورهایی است که از لحاظ عملیات مشعل‌سوزی رتبه بالایی دارد و بصره، استانی که نهران‌عمر در آن قرار دارد، بیشتر از بقیه مناطق آسیب دیده است. عراق یکی از معدود کشورهایی است که هم گاز را می‌سوزاند، هم وارد می‌کند.
روزنامه ایندیپندنت سراغ ساکنان نهران‌عمر رفته که هشدارهایی نسبت به مرگ‌و‌میر کودکان و مسن‌ها، ضعیف و قوی به خاطر فعالیت‌های برج‌های فلر داده بودند. با اینکه به سختی می‌توان رابطه مستقیمی میان بیماری‌ها و گازسوزی پیدا کرد، اما به گفته شهردار آن منطقه، نرخ ابتلا به سرطان در یک دهه اخیر ۵۰درصد افزایش پیدا کرده است.
محمدحسن، ۴۳ ساله که فرزند ۱۴ ساله‌اش سرطان مغز استخوان دارد می‌گوید: «با پسرم در حالی که ستون فقراتش کج و پوستش سفید شده بود پیش دکتر رفتیم. دکتر ازم پرسید کجا زندگی می‌کنید. من گفتم نهران‌عمر». دکتر در ادامه گفت: «نیازی به توضیح بیشتر نیست. می‌دانم که این اتفاق به خاطر آلودگی است».
نگرانی‌های محمدحسن با شروع پاندمی بیشتر شده است. گزارش اخیر انجمن قلب و عروق اروپا تخمین می‌زند که ۱۵درصد مرگ‌و‌میر ناشی از کرونا به آلودگی هوا مرتبط است.
به رغم سر‌و‌صدای کر کننده و گرمای بیش از اندازه برج‌های فلر، بشیر جباری، شهردار نهران‌عمر می‌گوید که بیشتر جمعیت این شهر به نوعی بیمار شده‌اند. خواهر شهردار هم یکی از آنهاست که به سرطان مبتلا شده.
جباری می‌گوید: «وقتی که دودکش‌ها فعالیت بیشتری دارند یا فیلترها به درستی کار نمی‌کنند، نمی‌توانید میزان ابرهای بزرگ سیاه و سنگین را تصور کنید. وقتی باران می‌بارد، آب باران سر تا پای ما را همراه با دوده فاسد می‌شوید.» جباری در ادامه می‌گوید: «هوا، آب و زمین آلوده می‌شوند؛ حتی نمی‌توانیم گیاه بکاریم. همه‌چیز نابود می‌شود».
اعمال تغییرات فوری قبل از آنکه دیر شود
روشنی آسمان عراق در شب به خاطر نور مشعل‌هاست که علاوه بر گازهای گلخانه‌ای،‌ گازهایی مانند متان و دیگر آلاینده‌ها مانند اکسید نیتروز، دی‌اکسید‌سولفور و دوده تولید می‌شوند که خطراتی جدی برای سلامت انسان‌ها دارند.
بر اساس داده‌های بانک جهانی، عراق سالانه ۱۷ میلیارد مترمکعب گاز می‌سوزاند و بعد از روسیه در جایگاه دوم در دنیا قرار گرفته. میزان دی‌اکسید‌کربن تولید شده در عراق معادل ۱۰درصد کل جهان است.
با اینکه این کشور لنگان لنگان از دو دهه جنگ عبور کرده، جاسم عبدالعزیز الهومادی، معاون وزیر محیط زیست و بهداشت، آلودگی هوا را یکی از بحران‌های بزرگ عراق خطاب کرده است. حتی تحقیق موسسه The Global Burden of Disease که بزرگترین مرکز بررسی بهداشت عمومی است نشان می‌دهد که از زمان حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ ، افراد بیشتری از آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند تا جنگ.
علی‌الصفار که تحلیل‌گر انرژی در آژانس بین‌المللی انرژی است می‌گوید که این گاز باید نقش مهمی در تامین برق عراق داشته باشد، به ویژه وقتی که کشوری در برابر پیامدهای تغییرات اقلیمی بسیار آسیب‌پذیر است.
الصفار می‌گوید: «تحقیقات علمی نشان می‌دهند که میانگین دمای عراق ۲ تا ۷ برابر میانگین دمای جهان است. افزایش دما گستردگی خشکسالی، کمبود آب و فقر شدید را به همراه دارد. عراق نسبت به این تهدید آگاه باشد و از ثروت گازی خود برای مصارف بهتری استفاده کند».
تحقیقات نشان می‌دهند که بصره به تنهایی گاز بیشتری را در مقایسه با ترکیب عربستان صعودی، چین، هند و کانادا در فلرها می‌سوزاند. میدان نفتی رمیله، سومین میدان نفتی بزرگ در دنیا است که در بصره قرار دارد. این تحقیقات همچنین می‌گویند که ترکیب گاز‌سوزی و دیگر آلودگی‌های صنایع نفتی، مانند ضایعات نفتی و فعالیت‌های پالایشگاه‌های غیررسمی، عمده‌ترین عوامل افزایش دما، تغییرات آب‌و‌هوایی شدید و فرسایش گسترده در محیط زیست هستند.
جایگاه ایران در مشعل‌سوزی
طبق داده‌های بانک جهانی، روسیه، عراق، آمریکا و ایران نیز به مدت سه سال (از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹) چهار کشوری هستند که ۴۵درصد گاز مشعل در دنیا را تولید می‌کنند. بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹ مشعل‌سوزی در بسیاری از کشورهای جنگ‌زده و بحران‌دیده افزایش یافته است؛ در سوریه ۳۵درصد و در ونزوئلا ۱۶درصد. در آمریکا و روسیه این میزان به ترتیب ۲۳درصد و ۹درصد بوده است. فلرینگ در سه ماهه اول ۲۰۲۰ به دلیل کاهش آن در ۳۰ کشوری که بزرگترین تولید‌کننده گاز مشعل هستند، ۱۰درصد کاهش یافته است.
در هفته‌های گذشته محققان دانشکده مکانیک دانشگاه سمنان به همراه پارک علم و فن‌آوری این دانشگاه نیروگاه ترکیبی دودکش خورشیدی با گاز فلر را ثبت اختراع کردند. سه قرارداد نیز برای تامین تجهیزات مورد‌نیاز امضا شده است. به گفته محمدصادق ولی‌پور، عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی مکانیک که به همراه مهندس محمدمهدی اسماعیلی این اختراع را ثبت کرده‌اند این «نیروگاه دودکش خورشیدی، فناوری نوینی از نسل نیروگاه‌های حرارتی خورشیدی است که علاوه بر تولید معمول برق و استخراج برق از انرژی ذخیره شده، در تولید آب شیرین، تولید محصولات کشاورزی، تصفیه هوا و شکست وارونگی دما نیز کاربرد دارد».
در ایران طرح جمع‌آوری گازهای تولید‌شده در میدان‌های نفتی به زمان تاسیس شرکت ملی گاز ایران در سال ۱۳۴۹ برمی‌گردد و بسیاری تاسیس این شرکت را به همین دلیل می‌دانند. در دهه ۵۰ از این گازها برای گازرسانی به شهرها و نیروگاه‌ها و بخشی دیگر نیز به روسیه صادر می‌شد. آمار سال گذشته بانک ‌جهانی نشان می‌دهد ایران در رده چهارم بیشترین تولیدکنندگان گاز فلز در دنیاست و عراق در رتبه دوم قرار دارد. بنا بر برنامه ششم توسعه، دولت موظف بوده تا سال ۱۴۰۰ (پایان برنامه) دست کم 90 درصد گازهای مشعل را مهار و کنترل کند.
سخنگوی وزارت نفت عراق، عاصم جهاد نیز می‌گوید قرار است برای چند تا از میدان‌های نفتی دیگر نیز با شرکت‌های چینی و آمریکایی از جمله شرکت بیکر هیوز مذاکره کنند. قرارداد دیگری با شرکت فرانسوی توتال که هم‌اکنون در حال توسعه ‌است صورت گرفته که به گفته سخنگوی وزارت نفت عراق می‌تواند کمر فلرینگ در عراق را بشکند. اگر این قرارداد اجرایی شود می‌تواند بین ۳ تا ۶ میلیارد مترمکعب در سال گازهای میدان نفتی «رتاوی» را بازیابی کند.
مقامات عراق قول داده بودند سوزاندن گاز مشعل را تا سال ۲۰۲۲ به پایان برسانند و از آن به عنوان منبع انرژی استفاده کنند اما این امر تا سال ۲۰۲۵ به تعویق افتاده است.
تا آن موقع به گفته علی هانون، یکی از مقامات وزارت بهداشت و محیط زیست در بصره، با شرکت‌های نفتی در نهران‌عمر همکاری می‌کنند تا این مشکلات سلامت و محیط زیستی برطرف کنند. اقداماتی چون استفاده از فیلترهای کارآمد و موثر، افزایش ارتفاع برج‌های فلر و همچنین عملکرد بهتر در دریاچه‌های نفتی اطراف آن منطقه قرار است صورت گیرند.
سال ۲۰۱۸ مقامات عراقی سایت دیگری را افتتاح کردند که سالانه نزدیک به ۱۰ میلیارد متر‌مکعب از گازهای چهار میدان از ۱۵ میدان نفتی بصره را بازیابی می‌کند و هم‌اکنون دو برابر ظرفیت خود کار می‌کند.
شرایط اقلیمی نسبت به سال ۲۰۱۸ وخیم‌تر شده است. پاندمی کرونا باعث شده تا مقامات عراقی دید خود را نسبت به محیط زیست عوض کنند. مشکلاتی مانند امنیت غذایی و عدم حاصل‌خیزی خاک و افزایش بلایای طبیعی مهاجرت اجباری شهروندان در نهایت روی امنیت ملی کشورها تاثیر می‌گذارد.