بساط فروش سمندر، مار و لاک‌پشت در کوچه‌ها و بازارها برپاشده است. تا نوروز چیزی نمانده و سین‌های سفره‌های هفت‌سین یکی یکی دارد جور می‌شود. اما معلوم نیست که سمندر کی به این سفره باستانی راه پیدا کرد. بعد از اضافه شدن ماهی قرمز که روایت‌ها سابقه حضور آن در سفره‌های هفت‌سین را نهایتا دوره قاجار می‌دانند، حالا هر سال موجود دیگری را به نوروز باستانی اضافه می‌کنند. سازمان محیط زیست هر سال بیانیه می‌دهد که فروش این حیوانات، لاک‌پشت‌های کوچک، سمندرهای در معرض انقراض و مارهای آبی، ممنوع است اما هر بار دم عید، بازار فروش حیات وحش، رونق می‌گیرد و عید که تمام شد، این حیوانات اگر شانس آورده باشند و زنده بمانند، به اشتباه در طبیعت رها می‌شوند و برای گونه‌های بومی، خطر جدی‌تری ایجاد می‌کنند.

متفاوت بودن! این اولین توجیه برای خرید و نگهداری از سمندر، لاکپشت و مار کنار سبزه، سمنو، و پنج سین دیگر است. مدهای گذرای هر ساله و تمایل به داشتن سفره متفاوت، فروش حیوانات کوچک را رونق می‌دهد؛ یک سال فروش ماهی‌های زبرا در حباب‌های کوچک شیشه‌ای همه‌گیر می‌شود و سال دیگر سمندر لرستانی که گونه اندمیک کشور است.

تزیین سفره با حیوانات غیرمسئولانه است

مجید ابن‌النصیر، دامپزشک حیوانات اگزوتیک و حیات وحش، نگهداری حیوانات فقط به منظور تزئین سفره هفت‌سین را غیرمسئولانه می‌داند. او در گفت‌و‌گو با «پیام ما» از 6 شرطی می‌گوید که قبل از نگهداری هر حیوان باید لحاظ شود: «نگهداری حیوانات و خانگی (پت) به شمار آوردن یک حیوان، 6 شرط اساسی دارد و قرار هم نیست که این حیوانات بعدها رها شوند. اول از همه مطابق قوانین بین‌المللی، ما امکان نگهداری گونه‌های وحشی مثل سمندر لرستانی را نداریم و تجارت این حیوان منع قانونی دارد. شرط سوم این است که طبق قوانین ملی ایران نیز افراد حق خرید و فروش و تکثیر گونه‌های بومی کشور را ندارند. شرط سوم هم این که حیوان در اسارت تکثیر شده باشد و نباید از طبیعت ربوده شده باشد، به گونه‌ای که حتی حاصل تکثیر نسل‌های اول این حیوانات هم خانگی محسوب نمی‌شوند.»
به گفته این دامپزشک شروط بعدی نیز مربوط به قابلیت تکثیر در اسارت، امکان تامین شرایط نگهداری اصولی حیوان، آسیب‌های احتمالی حیوان به انسان و بیماری‌های قابل انتقال مشترک است که اگر حیوان تمامی این ۶ شرط را نداشته باشد حیوان خانگی نیست و نباید در خانه نگهداری شود. با این اوصاف، سنجاب ایرانی، سمندر لرستانی، لاکپشت‌های بومی و بسیاری گونه‌های دیگر از اساس حیوان خانگی محسوب نمی‌شوند.
اگر مسئله حقوق حیوانات را درباره ماهی‌های قرمز نادیده بگیریم، حیواناتی که به تازگی نگهداری‌شان پای سفره هفت‌سین باب شده، از این شروط دورند. ابتدا فقط گروه خاصی درگیر خرید حیوانات خاص بودند اما به مرور تقاضا بیشتر شد. حالا دیگر کسی از دیدن آکواریوم سمندر و لاک‌پشت کنار سایر بساط سفره هفت سین تعجب نمی‌کند.

لاکچری دیده شدن به قیمت برهم زدن تعادل چرخه طبیعت

علیرضا شهرداری، فعال محیط زیست و عکاس حیات وحش جمع‌آوری مار و لاک‌پشت و سمندر در فصل زاد و ولد را خیانت به طبیعت می‌داند و پیش‌زمینه این تخلف را خلا قانونی می‌داند. او به «پیام ما» می‌گوید: «حتی اگر این فرض محال را بپذیریم که افراد تمام نیاز این دوزیستان و خزندگان را فراهم می‌کنند، باز هم جمع‌آوری این حیوانات آن هم در فصل زایش برهم زدن تعادل چرخه است.» منظور او از برهم زدن تعادل چرخه، تبعاتی است که بعد از برداشت حجم وسیعی از یک گونه در یک زیستگاه صورت می‌گیرد. شهرداری می‌گوید: «به یک باره کل زیستگاه را خالی می کنند، آن هم در فصلی که این حیوانات از خواب زمستانی بیدار شده‌اند و راحت‌تر دیده می‌شوند. این موضوع به طبع کنترل جمعیت جوندگان، حشرات را تحت شعاع قرار می‌دهد و تعادل بهم می‌خورد.»

به زیستگاه سمندر امپراطور چنگ انداختند

سمندری که بیش از همه سمندرها طرفدار دارد، سمندر امپراطور یا سمندر لرستانی است؛ گونه‌ای که زیستگاه آن فقط به شمال خوزستان و جنوب لرستان محدود می‌شود و جزء گونه‌های در معرض انقراض است. هانیه غفاری، کارشناس محیط زیست و خزندگان و دوزیستان معتقد است که این صید در کنار از بین بردن زیستگاه موجب انقراض سریع‌تر این گونه می‌شود. او به «پیام‌ما» توضیح می‌دهد: «این حیوان در تمام جهان فقط در بخش‌هایی از جنوب لرستان و شمال خوزستان یافت می‌شود. با این حال درکنار مشکل صید به تازگی پای از بین رفتن زیستگاه‌هایشان هم به میان آمده است. عشایر و مردم محلی با بستن چشمه‌هایی که تنها محل زندگی سمندر کایزر و انواع دیگر سمندرهاست، حیات این حیوان‌ها را به خطر انداخته‌اند.» به گفته این کارشناس سمندر کایزر در فهرست گونه‌های در معرض انقراض اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار گرفته است.
شهرداری، فعال محیط زیست هم درباره تبعات صید بی‌رویه این سمندرها می‌گوید: «این گونه در طبیعت نقش بسیار گسترده و مهمی در کنترل جمعیت حشرات و لاروها دارند. وقتی که به یک باره حجم وسیعی از یک گونه در یک زیستگاه جمع‌آوری می‌شود، هم آن گونه در معرض خطر قرار می‌گیرد و هم تعادل چرخه به واسطه این جمع‌آوری بر هم می‌ریزد.»
او سمندر را مظهر پاکی آب می‌داند و می‌گوید: «قدیمی‌ها باور داشتند که هرجا سمندر باشد آبش پاک‌ترین آب است، اما حالا به اجبار این حیوان دوزیست را که به نور خورشید احتیاج دارد در تنگ‌های شیشه‌ای و آب کلردار نگه می‌دارند. این شرایط برای حیوان مناسب نیست؛ ابتدا بدنش دچار آسیب می‌شود و بعد به علت نرسیدن نور کافی و دمای مناسب، حیوان لاغر می‌شود و نرمی استخوان می‌گیرد.»
مسئله فقط خرید و نگهداری سمندر و لاک‌پشت پای سفره هفت‌سین نیست. آسیب بعدی این سنت‌شکنی، رهاسازی این حیوانات در طبیعت بعد از روزهای عید و برچیدن سفره‌هاست. آن هنگام است که گونه‌های مختلف در محیطی خارج از زیستگاه اولیه خود رها می‌شوند. این اقدام وقتی خطرآفرین است که یک گونه مهاجم وارد یک زیستگاه‌ شود و با رقابت با گونه‌های بومی بر سر غذا و قلمرو، حیات آن‌ها را به خطر می‌اندازد. این روند پیش از این با رهاسازی لاک‌پشت گوش‌نرم چینی در میانکاله مشکل‌ساز شد. غفاری می‌گوید: «میانکاله سال‌هاست که با این گونه مهاجم دست به گریبان است، همچنان که با آزولا درگیر است. خارج از تبعاتی که این گونه برای آن زیستگاه داشته و منجر به حذف برخی از گونه‌های بومی شده، برای پرورش‌دهندگان ماهی نیز خساراتی به همراه داشته است.»

میانکاله درگیر گونه مهاجم لاک‌پشت چینی

حالا این داستان با لاکپشت گوش‌قرمز در حال تکرار است؛ گونه‌ای که نامش در فهرست گونه‌های مهاجم اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت هم ثبت شده است.
غفاری در این باره می‌گوید: «زیستگاه این لاکپشت رودخانه می‌سی‌سی‌پی آمریکا است. این گونه به عنوان حیوان خانگی در بسیاری از نقاط دنیا پرورش داده می‌شود و جزء صد گونه مهاجمی است که در فهرست اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت آمده.»
او این لاک‌پشت را یکی از گونه‌های غیربومی معرفی می‌کند که سنخیتی با زیستگاه‌های ایران ندارند و منجر به از بین رفتن گونه‌های بومی می‌شوند. غفاری توضیح می‌دهد: «لاک‌پشت گوش‌قرمز به عنوان یک گونه غیربومی و مهاجم، رقیب لاک‌پشت بومی برکه‌ای اروپایی در زیستگاه ماست؛ گونه‌ای که در رقابت با لاک پشت‌گوش قرمز برای تامین غذا و پناهگاه حذف می‌شود.» این نکته از این نظر اهمیت دارد که حذف گونه‌های مهاجم به راحتی ممکن نیست. این کارشناس محیط زیست می‌گوید: «وقتی گونه‌ای مهاجم وارد زیستگاه‌های کشور شود، حذفش خیلی سخت است چرا که این گونه‌ها در زیستگاه مستقر شده و با رشد جمعیت مهارشان به شدت دشوار می‌شود، چنانچه کشور سال‌هاست که درگیر گیاه‌های مهاجمی چون آزولا است.» علاوه بر حذف گونه‌های بومی، موضوعی که کمتر به آن پرداخته شده، انگل‌ها و ویروس‌هایی است که با رهاسازی یک حیوان غیربومی چون لاکپشت گوش‌قرمز در زیستگاه جدید به سایر جانداران آن منطقه سرایت می‌کند. به گفته ابن‌النصیر، دامپزشک به جز رقابت غذایی که در نتیجه ورود گونه مهاجم به زیستگاه جدید ایجاد می‌شود، طیفی از عوامل بیماری‌زای باکتریایی، قارچی، ویروسی و انگلی، به راحتی ممکن است به زیستگاه جدید منتقل شود و تعادل اکوسیستم را بر هم بریزد.

تجارت دوزیستان و انقراض آن‌ها

رکسانا سرابندی، دامپزشک دیگری است که می‌گوید تجارت بین‌المللی دوزیستان و خرید و فروش این گونه‌ها، باعث انتشار بعضی از عوامل عفونی بیماری‌زا به جمعیت‌هایی که در معرض تهدید انقراض بوده‌اند شده و حتی باعث انقراض آن‌ها شده است. او از قارچ (Bd) و (Bsal) به عنوان دو عارضه خطرآفرین یاد می‌کند و به «پیام ما» می‌گوید: «این دو قارچ، مشکلات پوستی مرگبار و بیماری کشنده در دوزیستان ایجاد کرده و منجر به انقراض گونه‌های زیادی شده است.» به گفته او البته در ایران تاکنون درباره مشاهده این پاتوژن گزارشی داده نشده است. سرابندی درباره بیماری‌های مشترک این حیوانات و انسان هم می‌گوید: «مهم‌ترین و شناخته شده‌ترین عامل بیماری زئونوز، باکتری سالمونلا است که بیش از ۲۴۰۰ سروتایپ دارد و برای بسیاری از گونه‌ها از جمله انسان‌ها بیماری‌زا است.»