مختار خندانی، یاسین کریمی، بلال امینی، البرز زارعی، احسان عزیزی، محمدمهدی حسینی؛ این‌ها نام فعالان محیط زیست و نیروهای مردمی است که امسال برای نجات جنگل‌ها از آتش، سوختند و جان سپردند. علاوه بر این 6 تن، شریف باجور، امید حسین‌زاده، محمد پژوهی و رحمت حکیمی‌نیا هم در سال 97 در آتش جنگل‌های روستای پیله و سلسی مریوان کشته شدند. اما هیچ‌یک از این افراد که دلاورانه برای نجات جنگل‌ها جنگیدند، «شهید» محسوب نمی‌شوند. بر اساس آمار سازمان حفاظت محیط زیست در 10 سال گذشته 15 تن از همیاران محیط زیست جان خود را در حوادثی اینچنینی از دست داده‌اند. بر اساس قانون حمایت قضایی و بیمه‌ای محیط‌بانان، همیاران جان‌باخته فقط لقب «فداکار خدمت» می‌گیرند اما این قانون حتی کشته‌های محیط‌زیستی امسال را نادیده گرفته است.مختار خندانی، سخنگو، موسس و عضو کمیته عملیاتی انجمن ژیوای‌ پاوه، یاسین کریمی، دیگر عضو این انجمن و بلال امینی از نیروهای بومی، تابستان امسال، در آتش‌سوزی دره ژاله (منطقه بوزین و مره‌خیل) جان باختند. مرگ آن‌ها 10 روز بعد از سوختن البرز زارعی، کوهنورد دوستدار طبیعت در آتش کوه‌های دیل گچساران و یک ماه بعد از سوختن احسان عزیزی، از تکاوران سپاه در آتش پاوه رخ داد. 17 تیر ماه هم محمدمهدی حسینی، امدادگر هلال‌ احمر اردل، که در حال خاموش کردن آتش در دامنه کوه بلوط‌بلند بود بر اثر ریزش سنگ جان باخت. پیش از این در سوم شهریور 97، شریف باجور فعال محیط زیست و از اعضای انجمن سبز چیا، به همراه امید حسین‌زاده، محمد پژوهی و رحمت حکیمی‌نیا در آتش جنگل‌های روستای پیله و سلسی مریوان کشته شدند. حالا دوست‌داران محیط زیست همه آن‌ها را «شهید» می‌شناسند اما قانون نه. با این همه خدمات‌دهی به داوطلبان و همیارانی که در حوادث محیط زیستی حضور پیدا می‌کنند و دچار سانحه می‌شوند به تازگی سر و شکل گرفته است. آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت قضایی و بیمه‌ای از ماموران یگان حفاظت محیط ‌زیست و جنگلبان‌ها ۱۸ بهمن ماه در هیات دولت به تصویب رسید و از آن زمان لازم‌الاجرا شده است.
تیر ماه امسال عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست در روز محیط‌بان گفته بود: «در حال حاضر پنج نفر از همیاران طبیعت جان خود را برای کمک به اطفای حریق از دست داده‌اند. حدود ۳ سال گذشته نیز ۴ فرد دیگر از همیاران طبیعت در جنگل‌های مریوان جان خود را از دست دادند و به‌طور کلی طی ۱۰ سال ما ۱۴ نفر از همیاران طبیعت را از دست داده‌ایم. باید تلاش کنیم حق و حقوق این افراد را بپردازیم و در قانون حمایت از حقوق محیط‌بانان به آن اشاره کنیم.»
اما با ابلاغ قانون حمایت از محیط‌بانان و جنگل‌بانان این سازمان بار دیگر ناامیدانه اعلام کرد که نمی‌تواند به نیروهای داوطلب مصدوم از آتش‌سوزی کمک کند. جمشید محبت‌خانی، فرمانده یگان حفاظت محیط‌ زیست چندی پیش گفته بود: «ما نمی‌توانیم هیچ حمایتی از نیروهای داوطلب داشته باشیم. در لایحه حمایت از محیط‌بانان و جنگل‌بانان این موضوع را تعریف کردیم تا داوطلبانی که به‌ویژه برای کنترل حریق پیش می‌آیند و مصدوم می‌شوند، هزینه درمان‌شان را پرداخت کنیم اما شورای نگهبان به دلیل بارِ مالی آن را رد کرد و در نهایت از لایحه حذف شد.»
اشاره او به تبصره ۲ ماده ۲ لایحه حمایت از محیط‌بانان و جنگل‌بانان بود که حمایت از همیاران طبیعت را به بهانه مسائل مالی حذف کرد. بر اساس این تبصره «سازمان محیط‌ زیست و منابع طبیعی موظف به پرداخت هزینه‌های درمانی، جبران صدمات و خسارات وارده و همیاران طبیعت و محافظان افتخاری و داوطلبان مردمی در اقداماتی مرتبط با پیشگیری و اطفای حریق جنگل‌ها و مراتع کشور هستند». به گفته محبت‌خانی اما، در قانون جدید از همیاران محیط‌بان و افرادی که از روی علاقه و دلسوزی برای اطفای حریق می‌آیند، هیچ حمایتی نمی‌شود و اگر اتفاقی برای کسی بیفتد، کاری جز دعا نمی‌توان کرد. این در حالی است که به ویژه درباره آتش‌سوزی که با رسیدن بهار بار دیگر در جنگل‌ها و مراتع آغاز می‌شود، امکانات دستگاه‌های متولی کم است و با وجود کمبود نیروهای محیط‌بانی و جنگل‌بانی، حذف حمایت از همیاران، فقط محیط‌بان و جنگل‌بان را دست‌تنهاتر می‌کند.

محیط‌بانان جان‌باخته شهید

مسئله شهید محسوب نشدن همیاران جان‌باخته در حالی مطرح شده است که خانواده محیط‌بانانی که در سه سال گذشته در راه خدمت جانشان را از دست داده‌اند هم هنوز در صف پذیرفته شدن نام عزیزانشان در فهرست شهدا هستند. در روزهای گذشته فرمانده یگان حفاظت محیط زیست درباره طولانی شدن روند این ثبت نام به بنیاد شهید گلایه کرد و گفت: « متاسفانه حقوق برخی از این خانواده‌های شهدا در حالی‌ که سرپرست خانوار را از دست داده‌اند نیز قطع شده است. ما و خانواده‌های این شهدا به‌شدت گله‌مند هستیم و نمی‌دانیم چرا فرایند ثبتِ نام شهید برای محیط‌بانان این‌قدر طولانی است.» در طول سه سال و نیم اخیر پنج محیط‌بان شهید شده‌اند اما پرونده آنان همچنان در بنیاد شهید مفتوح است و نام شهید را هنوز نگرفته‌اند.

فداکاران خدمت

با همه کاستی‌ها آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت قضایی و بیمه‌ای از ماموران یگان حفاظت محیط زیست و جنگل‌بان‌ها که ۱۸ بهمن به تصویب رسید، اشاره‌هایی به همیاران دارد. این آیین‌نامه، ماموران یگان حفاظت دستگاه‌های مشمول اعم از رسمی، پیمانی، قراردادی و همچنین همیاران محیط زیست، تشکل‌های مردم نهاد، همیاران طبیعت، نیروهای داوطلب مردمی و نیروهای سایر دستگاه‌ها مانند آتش‌نشانی و هلال‌احمر که در مواقع خاص به کمک این نیروها می‌روند را شامل می‌شود. در ماده ۷ این آیین‌نامه آمده در مواردی که دستگاه‌های مشمول مانند سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری به منظور مدیریت بحران مجبور به استفاده از تشکل‌های مردم نهاد، همیاران طبیعت، نیروهای داوطلب مردمی و سایر دستگاه‌ها هستند، حمایت‌های قانونی، قضایی و بیمه ای از این نیروها بر اساس مواد ۹، ۱۶ و ۲۰ قانون مدیریت بحران کشور مصوب سال ۱۳۹۸ به عمل خواهد آمد.
طبق توضیح فرمانده یگان حفاظت محیط زیست، بر اساس این آیین‌نامه هر یک از داوطلبان، همیاران، تشکل‌های مردمی که در حوادث و بحران محیط زیستی با مدیریت سازمان محیط زیست حاضر می‌شوند و در بحران جان خود را از دست می‌دهند، لقب « فداکاران خدمت» می‌گیرند و اگر مصدوم شوند هزینه پزشکی، غرامت صدمه جسمی، نقص عضو به آن‌ها تعلق می‌گیرد. در این آیین‌نامه همچنین نحوه تکریم و خاکسپاری این افراد توسط مدیریت بحران کشور با همکاری سازمان شهرداری‌ها، محیط زیست و دهیاری‌های کشور پیش‌بینی شده است.
اما آیا نیروهای داوطلبی که سال گذشته درجریان عملیات اطفای حریق جان خود را از دست دادند نیز مشمول این قانون می‌شوند؟ پاسخ فرمانده یگان این است: «در آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از محیط‌بانان به این موضوع اشاره‌ای نشده است و این افراد مشمول این قانون نمی‌شوند.»

بیمه به شرط ثبت نام

برای بیمه شدن داوطلبان و پذیرفتن آن‌ها به عنوان نیروی همیار یک شرط در نظر گرفته شده است؛ ثبت نام. بر اساس تبصره ماده ۷ این آیین‌نامه، نیروهای مشمول این ماده باید در سامانه همکاری داوطلبانه دستگاه‌های مشمول ثبت نام کنند و در غیر این صورت بیمه به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد. دستگاه‌های مشمول هم طبق فهرست اعلامی به بیمه‌گر نسبت به پوشش بیمه‌ای مسئولیت مدنی و حوادث داوطلب اقدام می‌کنند.
محبت‌خانی درست یک هفته پیش در نشستی خبری درباره این موضوع صحبت کرده بود. او گفته بود: «یکی از بندهای خوب این آیین‌نامه حمایت از همیاران طبیعت است . این که همیاران دیده شده‌اند جای خوشحالی دارد اما باید بدانند که تا قانون را به طور کامل اجرا نکنند شامل بیمه سازمان نمی‌شود. هر همیار محیط‌بان باید در سامانه‌ای که برای این منظور در نظر گرفته شده است، ثبت‌نام و کارت همیار طبیعت دریافت کنند. پس از آن همه داوطلبان برای اطفای آتش و مقابله با شکارچی غیرمجاز و… باید تحت نظارت محیط زیست وارد منطقه شوند یعنی نباید خودسرانه برای برخورد با متخلفان یا اطفای حریق وارد میدان شوند. اگر چنین اتفاقی رخ دهد و داوطلبان بدون هماهنگی با محیط زیست اقدام کنند، تحت پوشش بیمه‌ای سازمان نخواهند بود.»
حالا سامانه ثبت نام در وب‌سایت سازمان حفاظت محیط زیست قابل دسترسی است. مسئولان این سازمان گفته‌اند که هر شخص که داوطلب است باید در سامانه ثبت شود و کارت همیاری‌اش را دریافت کند. همیاران محیط‌بان باید تحت نظارت، فرماندهی و درخواست محیط زیست در صورت نیاز حضور پیدا کنند تا مشمول بیمه باشند.