زخمی که سیل بهار 98 به سازه‌های آبی شوشتر زد، هنوز درمان نشده است. در آن سیلاب بزرگ بند میزان شکست و ترک‌های عمیقی بر سازه جهانی نشست. شکستگی‌ها را چندی بعد ترمیم کردند اما موضعی و موقت. میزان سدی دست‌ساخته و بازمانده دوره ساسانیان است و از دو سال پیش هشدارهای بسیاری درباره ضرورت ترمیم و استحکام‌بخشی جدی آن داده شده است اما آن‌قدر به این هشدارها بی‌توجهی کردند که این بند، دو ماه پیش بار دیگر با خروش کارون به زیر آب رفت. حالا بهار و احتمال بارش‌ نزدیک است و فرماندار شوشتر می‌گوید این بی‌توجهی ممکن است سازمان جهانی یونسکو را به شوشتر بکشاند.

در روزهای پس از سیل 98 کارشناس یونسکو از سازه آبی- تاریخی شوشتر بازدید کرد و آسیب‌های سیل را دید؛ دیوار غربی و جداره‌های محوطه آسیاب‌ها. آن زمان هنوز سازه‌ها زیر آب بودند و ترک‌ها را نمی‌شد دید. محمدحسن طالبیان، معاون میراث‌فرهنگی سازمان (وزارت میراث امروزی) در آن بازدید گفت که اقدامات پیش‌گیرانه جلوی آسیب به اثر جهانی را گرفته و از لزوم استحکام‌بخشی و مرمت سخن راند. او گفت که سطح رودخانه که فروکش‌ کند بررسی‌های دقیق برای انجام اقدامات ویژه انجام می‌شود. اما این بررسی‌ها دست کم به مرمت سد میزان کمکی نکرد و سیلاب دیگری از راه رسید. یک ماه پس از بارش‌های سیل‌آسای بهار سال پیش هم، فرهاد عزیزی گفته بود که وضعیت «بند میزان» مناسب نیست: «در آخرین دور بازدیدها در زمان حضور کارشناس یونسکو از ۲۲ تا ۲۴ فروردین «بند میزان» همچنان زیر آب بود، اما در روزهای قبل از این تاریخ، که آب در این بخش فروکش کرده بود، بررسی‌ها ترک‌های عمیقی در بنا را نشان می‌دادند.»
ساخت بند میزان شوشتر را به شاپور اول ساسانی نسبت می‌دهند. این اثر هشتم خرداد ۱۳۷۸ ثبت ملی شد و یک سال پس از این تاریخ در کنار 15 اثر تاریخی دیگر در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. اما دست کم دو سال است که مسئولان میراثی کشور، اهمیت این اثر سازه‌های آبی را نادیده گرفته‌اند و زخم کهنه‌اش را فراموش کرده‌اند.

شاید یونسکو سر برسد

حسین پنبه‌دانه‌پور، فرماندار شوشتر همین دیروز از بازسازی نشدن شکستگی بند میزان گله کرد. این اولین گله از بی‌توجهی به این سازه جهانی نبود. او هشدار داد که «بازسازی نشدن بند میزان و وقوع سیلاب، ممکن است یونسکو را هم به شوشتر بکشاند» و به ایسنا گفت: «در پی سیلاب سال ۹۸، بند میزان دچار شکستگی شد که به صورت موضعی، ترمیم و محافظت شده است. هر چند در حال حاضر نشانه‌هایی از خطر مشاهده نشده اما هنوز شکستگی در بند میزان به صورت سازه‌ای، تعمیر و بازسازی نشده است. بازسازی نشدن بند میزان و وقوع سیلاب، ممکن است یونسکو را هم به شوشتر بکشاند.»
فرماندار شوشتر در گلایه‌هایش گفت که در صورت افزایش دبی رودخانه کارون بند میزان زیر آب می‌رود. این اتفاق صبح دوم آذر امسال رخ داد با افزایش دبی رودخانه کارون، اثر جهانی «بند میزان» در آب غرق شد.

سیل دوباره آذر

بارندگی‌های شدید آذر، هراس تکرار سیلاب فروردین 98 و برخورد موج‌های گل‌آلود با سازه‌های آبی شوشتر را به همراه داشت. طولی نکشید که خبر آمد بند میزان به زیر آب رفته است و نگرانی‌ها بیشتر شد. محمدرضا بهادری، مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی ـ تاریخی شوشتر در پاسخ به نگرانی‌ها گفت که این اتفاق کاملا طبیعی است و ماهیت وجودی بند میزان، تقسیم و تنظیم آب در شاخه رود گرگر است و این سد تاریخی به نوعی سد تنظیمی محسوب می‌شود. «وقتی در بالادست با بارش‌های شدید به ویژه در نیمه دوم سال مواجه می‌شویم دبی رودخانه کارون افزایش پیدا می‌کند. با توجه به شرایط جوی و بارندگی‌های شدید روزهای گذشته در شهرستان شوشتر، بالادست و شهرهای اطراف، حجم عظیمی از آب وارد کارون شد و به تبع آن، بخشی از این آب به شوشتر رسید که در پی این شرایط، بندمیزان نیز به زیر آب رفت اما راز پایداری و ماندگاری ۱۸۰۰ ساله این مجموعه، وجود بند میزان است.» به گفته او وظیفه بند میزان در وهله اول، کاهش فشار وارد روی مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها و تنظیم آب میان نهرهای شطیط و گرگر است چرا که آب موجود در مجموعه آبشارها و آسیاب‌ها از شاخه گرگر تامین می‌شود. این‌طور که او توضیح داد در سال چندین بار پس از بارندگی‌ها رخ می‌دهد و پایگاه و عوامل اجرایی آن بلافاصله پس از عادی شدن شرایط، اقدامات لایروبی را انجام می‌دهند. «هم‌اکنون منتظریم تا به محض فروکش کردن دبی رودخانه و تثبیت آن ظرف دو یا سه روز آینده نسبت به پاکسازی و لایروبی بند میزان اقدام کنیم.» اما آیا لایروبی انجام شد؟ گلایه‌های فرمانداری غیر از این را می‌گوید. علاوه بر این سیلاب آذر آن‌طور که مدیر پایگاه خبر داده «دو یا سه نقطه» را هم دچار آسیب جزئی کرد. او دیروز گفت: «متاسفانه همچنان رودخانه گرگر لایروبی نشده است و باید سازمان آب و برق در این زمینه اقدام کند.»

آگاهی از احتمال فاجعه

علاوه بر زخم بند میزان، رانش و تخریب در دل سازه‌های آبی تاریخی شوشتر این مجموعه ثبت جهانی را در معرض خطر جدی قرار داده و با نزدیک شدن بهار نگرانی از احتمال آسیب دیدن این اثر ثبت جهانی را شدت بخشیده است. یک روز پس از سیل آذر محمدرضا بهادری، مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر در نشستی با گروه حفاظت ایکوم ایران از زخمی کهنه گفت و احتمال بروز فاجعه‌ای در دل آثار ثبت جهانی ایران: «اگر این موضوع مدیریت نشود در آینده نه چندان دور شاهد یک فاجعه بزرگ در مجموعه آثار ثبت جهانی شوشتر خواهیم بود اما امیدواریم این اتفاق نیفتد و بتوانیم آن را مدیریت کنیم.» به گفته او یک جداره در بستر طبیعی به اندازه ۷۵۰ متر در سازه‌های آبی و تاریخی شوشتر دچار رانش و جداشدگی شده است که اتفاقی منفی در مجموعه به شمار می‌رود و با توجه به ملاحظاتی که در مسئله منظر آثار ثبت جهانی شوشتر وجود دارد، نمی‌توان بی‌پروا از تکنولوژی‌ها نوین استفاده کرد چرا که بستر این آثار یک بستر بکر و طبیعی است و برای استحکام‌بخشی آن نمی‌توان بدون انجام مطالعات منظر اقدامی انجام داد.
بهادری توضیح داده بود که این عارضه چندین سال است که در این سازه‌ها ایجاد شده و مجموعه ثبت جهانی شوشتر را تهدید می‌کند و البته «مدیران میراث‌فرهنگی چه در سطح استان و چه در سطح وزارت‌خانه پیگیر برطرف کردن این مسئله هستند» اما «باید این مسئله به صورت میان دستگاهی حل شود».
دیواره غربی محوطه سازه‌های آبی تاریخی شوشتر در شاخه گرگر از رودخانه کارون قرار دارد و این مجموعه به همراه بخشی از نهر گرگر که از جمله آثار سیزده‌گانه نظام آبی تاریخی شوشتر هستند به ثبت میراث جهانی رسیده‌اند، آنچه کنوانسیون‌های بین‌المللی بر روی آن تاکید دارند امنیت و سلامت جانی انسان‌ها و گردشگران در هنگام بازدید از مجموعه‌های تاریخی است لذا با توجه به این که این رانش هر می‌تواند به وقوع بپیوندد ضرورت رسیدگی به آن احساس می‌شود. احمدرضا حسینی‌بروجنی، معاون میراث‌فرهنگی اداره کل میراث‌فرهنگی خوزستان هم گفته بود: «رانش در دیواره غربی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر به سال‌های قبل باز می‌گردد و مربوط به امروز نیست بلکه مرور زمان و در اثر عوامل طبیعی این رانش صورت گرفته است.»

چرا زخم‌ها فراموش شدند؟

اما چرا این ترک‌های عمیق فراموش شدند؟ ترک‌هایی که مسئولان اداره کل پایگاه میراث جهانی وزارتخانه هم از وجود آن‌ها خبر داشتند و می‌دانستند که این بند زیر آب می‌رود. چندی پیش ایسنا در این باره نوشت: جای سوال است که در طول یک سال گذشته آیا تاکنون هیچ اقدامی برای برطرف کردن ترک‌های عمیقی که نیز از آن مطلع شده بود، انجام نشده یا پیش‌بینی برای احتمال بارندگی‌های بعدی در این محوطه‌ جهانی که تقریبا هر سال آن را با گوشت و پوست خود لمس می‌کند، انجام نداده‌اند؟ این موضوع نه تنها بند میزان سازه‌های آبی شوشتر که محوطه هفت تپه، چغازنبیل و شوش در همان استان خوزستان، سازه‌های آبی لرستان، قلعه فلک‌الافلاک، بافت تاریخی بروجرد در لرستان، روستای تاریخی یوش، مجموعه فرح‌آباد ساری در استان مازندران، بافت تاریخی دهدشت در کهگیلویه و بویراحمد، بافت تاریخی گرگان و دیوار تاریخی‌اش در استان گلستان و پل تاریخی کن در پایتخت و صدها بنا و محوطه‌ تاریخی دیگر را آن‌قدر درگیر کرده بود که در همان زمان میزان دقیق خسارت وارد شده را ۶۷۹ میلیارد اعلام کردند. اما بعد از آن کمتر خبری از آخرین اقداماتِ انجام‌شده برای ساماندهی و مرمتِ آثار آسیب‌دیده منتشر شد.