|پیام ما|گردشگری سلامت چند سالی است مورد توجه سیاست‌گزاران و فعالان گردشگری در دنیا قرار گرفته است. تعریفی که انستیتو سلامت جهانی، از گردشگری سلامت ارائه کرده است، گردشگری سلامت را نوعی از سفر می‌داند که طی آن پیگیری، حفظ یا ارتقا سلامت شخصی نیز در نظر گرفته شده باشد.  ایران نیز با توجه به آمار بالای متخصصان و دانش‌آموختگان در حوزه سلامت و در اختیار داشتن تجهیزات مورد نیاز برای ارائه خدمات و همچنین پایین بودن هزینه خدمات در مراکز درمانی، در سال‌های اخیر توانسته در میان کشورهای منطقه برای خود اعتباری دست و پا کند و گردشگری سلامت به رغم تمام چالش‌ها و موانع به جایگاه مناسبی برساند. اما در یک سال گذشته که کرونا گردشگری دنیا را از پا درآورد، گردشگری سلامت نیز از این آسیب‌ها در امان نبود، به گفته سعید هاشم‌زاده، رئیس اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت در شش ماه ابتدایی سال جاری، خسارت کرونا به گردشگری سلامت در ایران حدود ۳۰۰ میلیون دلار بوده و شاهد کاهش ۵۰ درصدی ورود گردشگر سلامت به کشور بودیم. 

سابقه گردشگری سلامت در ایران را باید در سال‌های ابتدایی دهه هشتاد پیدا کرد، زمانی که برای نخستین بار مفهوم «توریسم سلامت» وارد ادبیات وزارت بهداشت شد. آن روزها هنوز مسئولان در سخنرانی‌های خود روی درآمد گردشگری به عنوان جایگزین درآمد نفتی حساب ویژه باز نمی‌کردند و توجه به این حوزه با تاکید بر موضوع اشتغال فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط با موضوع سلامت بود. مراجعه چشمگیر از کشورهای همسایه جهت استفاده از خدمات مراکز درمانی ایران، باعث شد تا سیاست‌گزاری‌هایی در این زمینه صورت گیرد. هر چند هنوز میان وزارت بهداشت و وزارت میراث‌فرهنگی برای تصدی‌گری گردشگری سلامت اختلافاتی وجود دارد، اما با وجود تمام چالش‌ها، گردشگری سلامت در ایران یکی از شاخه‌های مهم و پر مخاطب گردشگری محسوب می‌شود.

در یک سال گذشته که با شیوع کرونا، بخش سلامت پرکارترین روزهای خود را پشت گذاشت، در پی بسته شدن مرزها و محدودیت‌هایی که برای تردد گردشگران در نظر گرفته شد، گردشگری سلامت رکودی بی‌سابقه را تجربه کرد. بسیاری از مراکزی که پیش از پاندمی کرونا به ارائه خدمات به گردشگران سلامت مشغول بودند، در دوران کرونا تبدیل به مراکزی جهت ارائه خدمات به بیمارانی شدند که به کرونا مبتلا شده بودند. علاوه بر رکود این بخش، درآمد ارزی کشور هم با کاهش چشمگیری مواجه شد. به گفته رئیس اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت، درآمد ارزی کشور از گردشگری سلامت در سال ۹۸، حدود ۱.۲ تا ۱.۵ میلیارد دلار بود که با توجه به کاهش 50 درصدی ورود گردشگران سلامت در 6 ماه نخست امسال، به شکل قابل توجهی کاهش پیدا کرد. سعید هاشم‌زاده به روزنامه سپید می‌گوید سال گذشته بالغ بر 300 هزار گردشگر با اهداف درمانی وارد ایران شدند و این رقم در سال 99 به 150 هزار نفر رسیده است: «در سال ۹۸ هم بین ۵۵۰ تا ۶۰۰ هزار نفر گردشگر سلامت وارد کشور ما شده‌اند. از این تعداد، براساس آمار متقن و قطعی، حدود ۱۳۳ هزار نفر در مراکز درمانی ما شامل بیمارستان‌ها و مراکز جراحی محدود تحت درمان قرار گرفته‌اند. بقیه هم برای دریافت خدمات سرپایی به کلینیک‌ها یا مطب‌های شخصی مراجعه کرده‌اند. از طرفی هر فرد گردشگر سلامت به طور میانگین عددی بین ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ دلار در کشور هزینه می‌کند. بنابراین درآمد ارزی ما از گردشگری سلامت در سال ۹۸، چیزی بین ۱,۲ تا ۱.۵ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود» بسیاری معتقدند گردشگری سلامت بر خلاف بخش‌های دیگر، به واسطه ماهیتی که دارد هم در دوران کرونا این امکان را دارد که با تکیه بر امکانات الکترونیک و فضای مجازی به خدمات دهی خود در قالب مشاوره ادامه دهد و هم بعد از کرونا می‌تواند خیلی زود احیا شده و فعالیت خود را از سر گیرد. سازمان بهداشت جهانی با اعلام این‌که کرونا بسیاری از درمان‌ها و پیگیری‌های بهداشتی معمول جوامع و مردم را مختل یا تعطیل کرده است، آماری را منتشر کرده است که می‌گوید بالغ بر 50 درصد درمان‌ها در حوزه بارداری، اعصاب و روان، و سرطان بعد از پاندمی کرونا لغو شده‌اند. شاید در نگاه اول تصور شود که این امر موجب وارد شدن آسیب به حوزه گردشگری سلامت شده است، اما نگاهی بلند مدت نشان می‌دهد که با یک برنامه‌ریزی درست و دقیق می‌توان روی افرادی که در کشورهای مبدا گردشگری سلامت، درمان‌های غیراورژانسی خود را به تعویق انداخته‌اند، سرمایه‌گذاری کرد. کسانی که درمان و یا جراحی‌های خود را به زمانی مناسب‌تر موکول کرده‌اند، مخاطبانی بالقوه برای خدمات گردشگری سلامت در کشور هستند که در شرایط فعلی می‌توان با استفاده از ابزارهای مختلف برای جذب آن‌ها برنامه‌ریزی کرد.

گردشگری سلامت شاخه‌ای نوپا از گردشگری در ایران است و با نواقص و مشکلات عمده‌ای در زمینه مدیریت و برنامه‌ریزی روبرو است. هاشم زاده رئیس اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت، معتقد است: «اگر گردشگری سلامت به صورت سیستماتیک انجام شود می‌تواند ارزآوری قابل توجهی برای کشور و نظام سلامت داشته باشد، با توجه به این مسئله نخست، اقدام به آموزش نیروی انسانی در بیمارستان و شرکت‌ها کرده، پس از آن رفع نواقص در زنجیره تامین گردشگری سلامت را آغاز کردیم. 

یکی از بزرگترین نواقصی که در این زنجیره وجود دارد، عدم وجود شرکت‌های تسهیل‌گر سلامت بود، تا پیش از این شرکت‌هایی وجود نداشتند که توانایی‌های بهداشتی و درمانی کشور را در خارج از مرز‌های ایران تبلیغ کرده و بتوان از این طریق، گردشگران سلامت را جذب و با کمک آژانس‌های معتبر نسبت به ورود آن‌ها اقدام کنند.

 جذب گردشگران سلامت، اصول و روش خاص خود را دارد، لذا آیین‌نامه تاسیس شرکت‌های تسهیل‌گر تهیه و پس از ابلاغ آن به نظر می‌رسد که در این زمینه نباید نگرانی داشته باشیم» شرکتهایی که هاشم‌زاده به آن اشاره می‌کند، یکی از خلاهای بزرگ در حوزه گردشگری سلامت هستند. 

جای خالی این شرکت‌ها -که فعالیتشان به نوعی شبیه به دفاتر خدمات مسافرتی در حوزه گردشگری است- باعث شده تا گردشگری سلامت با پدیده‌ دلالی مواجه شود. این دفاتر ارتباط لازم میان گردشگران خارجی و مراکز درمانی یا مطب پزشکان متخصص را برقرار می‌کنند.

گردشگری سلامت موضوعی تخصصی است که حضور دلالانی که هیچ اطلاعی در مورد این حوزه ندارند و تنها به دنبال کسب درآمد هستند، باعث می‌شود میزان نارضایتی گردشگران از خدمات کاسته و به مرور اثرات سو بر گردشگری کشور داشته باشد. ایجاد شرکت‌های تسهیل‌گر در حوزه گردشگری سلامت یکی از امور ضروری است که سال‌هاست پشت گوش انداخته شده است. بر اساس آمارهای موجود تا پایان سال گذشته حدود ۲۰ شرکت تسهیل‌گر مجوز و پروانه فعالیت دریافت کرده‌اند. در حال حاضر ۱۸۰ مرکز درمانی در کشور، خدمات مربوط به گردشگری سلامت را ارائه می‌کنند. در این میان ۱۶۶ بیمارستان گواهینامه IPD یا ارائه خدمات بین‌الملل دریافت کرده‌اند. فارغ از موضوع دلالی در گردشگری سلامت و مشکلاتی که در این حوزه ایجاد کرده است، یکی از مواردی که باعث شده انجام امور مربوط به این حوزه با موانعی روبرو شود و یا به شکلی مطلوب پیش نرود، اختلاف وزارت بهداشت و وزارت میراث‌فرهنگی و گردشگری در خصوص تصدی‌گری این حوزه است. وزارت بهداشت معتقد است امور مربوط به حوزه پزشکی و سلامت تخصصی بوده و نیاز به نظارت تخصصی دارد و وزارت گردشگری نیز معتقد است امور مربوط به گردشگران سلامت به وزارت گردشگری مربوط است و جذب گردشگران این حوزه باید از طریق دفاتر خدمات مسافرتی صورت گیرد، ولی تیموری معاون گردشگری کشور در خصوص این موضوع می‌گوید: «تقسیم کار منطقی و تخصصی بین اعضای شورای راهبری گردشگری سلامت تنها راهبرد پیش‌رو برای جمع کردن دلالی در حوزه گردشگری سلامت است. اهمیت این تقسیم کار بین وزارت بهداشت، وزارت امور خارجه و وزارت میراث‌فرهنگی بسیار زیاد است. 

تمامی اعضا باید به این درک برسند که جذب گردشگر صرفاً باید از طریق شرکت‌های خدمات مسافرتی انجام شود.» اما سعید هاشم‌زاده، رئیس اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت معتقد است: «بیماری که وارد کشور می‌شود ممکن است در بدو ورود و قبل از پذیرش در بیمارستان نیاز به خدمات پزشکی داشته باشد. از سوی دیگر ما باید وضعیت بیمار پس از بازگشت به کشور را نیز پیگیری کنیم. 

به همین دلیل وزارت بهداشت باید از صفر تا ۱۰۰ این موضوع را زیر نظر داشته باشد موضوع بازاریابی پزشکی نیز وجود دارد و در آن تمام مسیری را که یک بیمار باید طی کند تا به مقصد برسد و به کشور خود بازگردد روشن می‌کند، این یک فرایند تخصصی است و نمی‌توان آن را بدون نظارت نهاد متولی سلامت انجام داد.» در روزهایی که این حوزه دچار رکودی شده که کرونا به آن تحمیل کرده است، این اختلاف نظرها همچنان پابرجاست، بعضی معتقدند واگذاری موضوع جذب گردشگر در حوزه سلامت به دفاتر خدمات مسافرتی، میدان را برای سودجویان آماده می‌کند و بعضی از جمله معاون گردشگری کشور معتقدند گردشگران ورودی به ایران با نیازهای تلفیقی سفر می‌کنند و سفر اتباع کشورهای همسایه اغلب با هدف سیاحت، زیارت و درمان انجام می‌شود و به همین جهت باید متخصصان امر گردشگری تصدی هدایت و تنظیم برنامه برای آن‌ها را به عهده گیرند. در حین این اختلاف نظرها اما دلالان سود خود را می‌برند.