از 3300 هکتار تنها پارک ملی خشک دریایی کشور، فقط سند 400 هکتار در دست محیط‌زیست است

رنج نامه «بوجاق»

دیده‌بان پارک ملی بوجاق: غرب تا شرق بوجاق تعداد زیادی ورودی دارد مردم با موتور و ماشین به این منطقه می‌‌آیند و امنیت پارک و زیستمندان منطقه را به خطر انداخته‌اند.

مرضیه قاضی زاده | آفتاب که طلوع می‌کند، «بوجاق» پر می‌شود از دام. پارک ملی شده است چراگاه اردک و غاز و گاو و گوسفند. دیگر خبری هم از ماهیان سفید و خاویار و کفال نیست، از وقتی که فاضلاب روستاییان به رود ریخته شد و روانه تالاب شد، تعداد ماهیان رفته‌رفته کم شد. مفهوم پارک ملی در بوجاق گم شده است. در غیاب نظارت محیط‌زیست، هر کس برای این‌که از دیگری عقب نماند به هر نحوی که شده به این پارک چنگ انداخته. بخش غربی مانور چتربازها و پاراگلایدرسوارها است و بخشی دیگر محدوده آموزش خلبانی نیروی‌های نظامی. گردشگران و صیادان غیرمجاز هم وقت و بی‌وقت راهی پارک می‌شوند. این بی در و پیکری بارها سبب انتقاد فعالان محیط‌زیست شده است. آن‌ها چهار سال پیش در مخالفت با تقسیم اراضی تالاب تجمع کردند و مدتی بعد در اعتراض به راه‌سازی پادگان از وسط تالاب.

فقط ده درصد از پارک ملی بوجاق تحت مالکیت محیط‌زیست است. الباقی دارایی نهادهایی چون بنیاد مستضعفان و جانبازان، ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره)، یکی از نهادهای امنیتی سایر ارگان‌های دولتی و مردم محلی است. همین مسئله منجر شده ارگان‌ها بارها تصمیم به تغییر کاربری زمین‌های تحت مالکیت خود بگیرند یا حتی زمینی که متعلق به همه مردم است را قطعه‌بندی کرده و بفروشند. نمونه‌اش پنج سال پیش که 20 تا 30 قطعه از زمین‌های پارک ملی را با هماهنگی راه و‌شهرسازی فروختند و راهی که  بعد از آن پادگان از وسط تالاب کشید و مسئولان هیچ نگفتند.

کاهش تعداد گونه‌ها از 335 به 249

سال 54 لاگون کیاشهر را در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر ثبت کردند. آن سال فقط 500 هکتار از مساحت 3300 هکتاری پارک ملی به ثبت رسید. می‌خواستند با این کار گونه‌های آبزی و کنارآبزی منطقه را حفظ کنند اما چه فایده؟ شهرداری کیاشهر به اسم طرح سالم‌سازی شنا، پلی روی همین تالاب بین‌المللی احداث کرد. هیچ آمار رسمی از تعداد اولیه گونه‌ها در سال 54 در دسترس نیست، اما آن‌طور که پایگاه خبری قدس‌آنلاین نوشته است پارک ملی بوجاق و تالاب لاگون به تنهایی پذیرای بیش از ۳۳۵ گونه از ۵۲۴ گونه پرنده شناخته شده‌ کشور بوده است؛ یعنی بیش از دو سوم تنوع زیستی پرندگان کشور. این آمار به شدت در سال‌های آینده افت کرد تا جایی که در سال 92 شورای هماهنگی سمن‌های زیست‌محیطی شمال ایران در نامه‌ای به معصومه ابتکار، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست نوشتند که  تعداد گونه‌های پرندگان مهاجر این تالاب به 249 گونه رسیده است که 31 گونه آن حمایت شده جهانی و 19 گونه آن در لیست قرمز IUCN قرار دارد.

ثبت این زیستگاه در فهرست پارک‌های ملی کشور به سال 81 برمی‌گردد. هرچند تا قبل از آن هم به مدت 5 سال طبق مصوبه شماره 123357 شورای عالی محیط‌زیست کشور منطقه شکار ممنوع معرفی شده بود. اما هیچ کدام از این شماره‌ها نه جلوی ورود صیادان غیرمجاز را گرفت و نه مانع دخل و تصرف شد.

پارک ملی پر از ماشین می‌شود

مردم به هر طریقی شده به پارک می‌آیند. امیر ابراهیمی، دیده‌بان این پارک به «پیام ما» می‌گوید که این پارک ورودی‌های زیادی دارد. «غرب تا شرق این پارک بیست، سی ورودی دارد. مردم با موتور و ماشین به این منطقه می‌‌آیند و امنیت پارک و زیستمندان منطقه را به خطر انداخته‌اند.» به گفته او بیشترین حضور مردم در این پارک مربوط به نوروز و سیزده‌به‌در است و در این تاریخ پارک ملی پر از ماشین می‌شود. «به واسطه این حضور بی‌ضابطه بسیاری از گونه‌های مهم همچون غاز پیشانی سفید، قوها و فلامینگوها تعدادشان در منطقه بسیار کم شده و انگشت‌شمارند.»

ماهان مه‌رو، مدیرعامل انجمن رفتگران طبیعت و عضو شورای هماهنگی شبکه تشکل‌های غیردولتی محیط‌زیست و منابع طبیعی گیلان، کنترل نکردن ورودی‌ها را عامل حضور بی‌ضابطه گردشگران می‌داند: «هر کسی با هر خودرویی و از هر مسیری به این پارک می‌آید. یکی از بزرگترین مشکلات این است که طرح جامع این پارک به مرحله اجرا نرسیده است. در طرح جامع تفرج، و زون‌های حفاظت، پیست دوچرخه‌سواری و اردوگاه‌ها  مشخص است.» او مالک نبودن محیط‌زیست را سد راه اجرای طرح جامع گردشگری می‌داند: «اول باید مسئله مالکیت زمین را حل کرد و متولی برایش پیدا کرد. این مشکل که حل شد آن‌وقت می‌توان طرح جامع را  پیاده کرد. سپس براساس طرح جامع، در ورودی پارک گیت نصب کرد و جلوی تخریب منطقه را گرفت.»

صادق میرزازاده، مدیر عامل موسسه پیشگامان محیط‌زیست کیاشهر هم به گفته‌های ماهان مه‌رو تایید می‌زند. او به «پیام ما» می‌گوید: «حتی در زمین‌های پارک ملی نیز تناقض است. پارک ملی محصور نیست و هنوز مشخص نیست کجا جزء پارک ملی است و کجا نیست. هنوز طرح جامع اجرایی نشده و همین امر سبب شده دستگاه‌های دولتی دست بگذارند روی اراضی.»

تالاب را آتش‌زدند و فروختند

 دست‌اندازی‌ها در برخی از مناطق حتی تا مرحله فروش زمین هم پیش رفته است. میرزازاده می‌‌گوید: «دستگاه‌های دولتی از طریق رابطه‌هایی که دارند به نحوی از این اراضی استفاده می‌کنند و گاهی محیط‌زیست هم در این تصرفات دخالت دارد.» اشاره مستقیم میرزازاده به آتش‌زدن نیزارهای تالاب بوجاق است: «بعد از آتش‌زدن نیزارها تالاب را پر کردند، قطعه‌بندی کردند و آن را  فروختند.» او می‌پرسد :«چه طور ممکن است عده‌ای داخل یک پارک ملی را با ماسه بادی پر کنند و بعد هم آن را تفکیک کنند و بفروشند؟» بعد هم توضیحاتی از ادعاهای مالکان می‌دهد:« این افراد مدعی قرارگیری آن زمین‌ها در محدوده کلان‌شهر بودند. چهار، پنج سال پیش این اتفاق افتاد و با تلاش فعالان محیط‌زیست جلویش گرفته شد اما این افراد هنوز هم مدعی‌اند که آن محدوده جزء کلان‌شهر است، در حالی که حریم پارک ملی 150متر است و تا این محدوده نباید هیچ ساخت‌و‌سازی صورت گیرد.»

آموزش خلبانی در پارک ملی

دخل و تصرف فقط مربوط به حریم زمینی نیست، آسمان بوجاق هم آرامش ندارد. به گفته میرزازاده دشت‌های این پارک در محدوده غرب سفیدرود به محدوده‌ای برای آموزش خلبانی و پاراگلایدر سواری تورهای گردشگری تبدیل شده است. او می‌گوید: «حتی خارجی‌ها، به خصوص اعراب حاشیه خلیج فارس در این منطقه آموزش می‌بینند. محدوده چتربازها دقیقا وسط پارک ملی بوجاق است، درست نزدیک پایگاه محیط‌زیستی سفیدرود اما محیط‌زیست اقدامی در این رابطه نمی‌کند.» بخش دیگر آسمان بوجاق در اختیار یک نهاد نظامی است. این فعال محیط‌زیست در این خصوص توضیح می‌دهد: «درست چسبیده به پارک ملی، نزدیک رودخانه نوشمک، فرودگاه آموزشی زده‌اند، هواپیمای آموزشی از آنجا بلند می‌شود و در کل پارک ملی آموزش خلبانی می‌بینند.»

این نهاد نظامی چند سال پیش بنا داشت که جاده‌ای وسط تالاب بسازد. میرزازاده توضیح می‌دهد: «می‌خواستند جاده‌‌ای از غرب پارک ملی نزدیک پایگاه بندر بزنند، پاسگاه محیط‌زیست همان نزدیکی‌ها است، به راحتی می‌توانستند ببینند ولی واکنشی نشان ندادند و در نهایت فعالان محیط‌زیستی با اعتراضشان جلوی این کار را گرفتند.»

ماهان‌مه‌رو هم با تاکید بر این نکته که فعالیت نظامی یا پروازی در منطقه پارک ملی ممنوع است، از تفاهم‌نامه محیط‌زیست با این نهاد نظامی خبر می‌دهد: «سازمان حفاظت محیط‌زیست تفاهم‌نامه‌ای امضا کرده  که بر مبنای آن در شش ماه دوم سال که فصل مهاجرت پرندگان زمستان‌گذران است این اتفاق نیفتد اما گاهی می‌بینیم که همین تفاهم را هم رعایت نمی‌کنند. آن‌ها بهار و تابستان هم پرندگان در آن منطقه حضور دارند و این پروازها امنیت کل منطقه را در خطر می‌اندازد.» او مشکل بزرگتر مرز هوایی منطقه را پاراگلایدرها می‌داند: « باشگاه‌های پروازی از کرج و تبریز و تهران می‌آیند به بوجاق و پاراگلایدرسواری می‌کنند.»

 صید باید ساماندهی شود

عضو شورای هماهنگی شبکه تشکل‌های غیردولتی محیط‌زیست و منابع طبیعی گیلان می‌گوید: «هر گونه صید و شکار در منطقه پارک ملی طبق قانون ممنوع است اما جامعه بومی منطقه به دلیل نیازی که به صید دارد در رودخانه سفیدرود که بخشی از پارک ملی است، صید ماهی انجام می‌دهند.» او معتقد است که اگر چه صیادی شغل مردم بومی است اما این صید باید ساماندهی شود؛  خصوصا در فصل تخم‌ریزی ماهی‌ها. ماهان‌مه‌رو می‌گوید برای ساماندهی صیادان باید جامعه محلی که معیشتشان به صید ماهی وابسته است، شناسایی شوند: «نباید افراد دیگر برای صیادی به منطقه وارد شوند اما ما شاهد این هستیم که همواره از لاهیجان، رشت و آستانه گرفته تا انزلی برای صیادی به بوجاق می‌آیند.»

سرریز فاضلاب به تالاب بوجاق

تالاب دیگر، آن تالاب سابق نیست. دیگر نه خبری از ماهیان است و نه آن پوشش گیاهی سرسبز. مسبب تمام این‌ها فاضلاب مردم محلی است. میرزازاده مدیر عامل موسسه پیشگامان محیط‌زیست کیاشهر می‌گوید: «تمام فاصلاب‌های شهری و روستایی وارد رودخانه می‌شود و این رسوبات به طور مستقیم وارد تالاب بوجاق می‌شود.» به گفته او عمق رسوبات کف تالاب تا دو متر هم رسیده، فارغ از تاثیر این رسوبات آلوده در خشک شدن تالاب، مسئله اصلی حیات ماهیان است: «پیش از این در تالاب ماهی سفید و خاویار و کفال بود اما این سه ماهی دیگر نسلشان در این رودخانه منقرض شده است.»

مدیر کل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق: بی‌خبریم

تلاش‌های «پیام‌ما» برای مصاحبه با مدیر کل محیط‌زیست گیلان در این رابطه بی‌نتیجه بود. بیش از 10 روز است که سوالات به صورت مکتوب به این اداره فرستاده شده و هنوز پاسخی نرسیده است. رضا اقتدار، مدیر کل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست هم درباره این تعارضات ابراز بی‌اطلاعی می‌کند.

او درباره چرای دام‌ها در منطقه به «پیام‌ما» می‌گوید: «براساس ماده 4 قانون حفاظت و بهسازی از محیط‌زیست وقتی منطقه‌ای در قالب مناطق چهارگانه انتخاب می‌شود، حق و حقوق دارندگان مجوزها نیز به رسمیت شناخته می‌شود. یعنی اگر کسی آنجا مالک بوده و زمین کشاورزی داشته، باید حق و حقوق زمینش را به رسمیت بشناسیم.» او البته این را هم اضافه می‌کند که هر گونه تغییر کاربری و ایجاد تاسیساتی مثل واحدهای صنعتی، دامداری و مرغداری مستلزم استعلام از سازمان محیط‌زیست است: «این طور نیست که اگر کسی آنجا مالکیت داشته باشد، بخواهد با زمینش هر کاری که می‌خواهد انجام دهد.»

به گفته اقتدار، تردد در پارک‌ ملی در قالب تفرج گسترده، کمپینگ موقت و خروج شبانه است و فعالیت‌هایی مثل پاراگلایدر و تله‌کابین در آن محدوده ممنوع است. او درباره فعالیت نیروهای نظامی نیزمی‌گوید: «با نیروهای مسلح شیوه‌نامه‌ای از طرف رهبری امضا و تایید شده است. استقرار نیروی نظامی در منطقه مشکلی ندارد چرا که از قدیم آنجا پایگاه داشته‌اند، ولی فعالیت‌ها، زمان پرواز و نحوه پرواز برای آن‌ها محدود شده است.» به گفته او براساس این شیوه‌نامه حضور نیروها محدود شده و نباید نه مانور و نه آموزشی آنجا برگزار شود.