طبق اهداف کنوانسیون تنوع زیستی مساحت مناطق حفاظت‌شده تا سال 2020 باید 17 درصد از مناطق داخلی کشور را دربرمی‌گرفت

ایران از استاندارد حفاظت عقب است

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی: مساحت مناطق حفاظت‌شده در برخی از کشورها بسیار بالاتر از استاندارد جهانی است اما تفاوتشان با ایران در این است که فقط حفاظتِ کمتر از پنج تا ده درصد زیر نظر حاکمیت است و مردم بیشتر مناطق را حفظ می‌کنند.

نیره خادمی | از سال 92 تا همین حالا حدود یک میلیون و پانصد هزار هکتار به وسعت مناطق تحت حفاظت‌شده کشور اضافه شده است اما هنوز حتی به معیار 14 درصدی جهانی نرسیده‌ایم. این در حالی است که طبق اهداف کنوانسیون تنوع زیستی مساحت مناطق حفاظت‌شده تا سال 2020 باید 17 درصد از مناطق خشکی و آب‌های داخلی کشور را دربرمی‌گرفت. معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید در حال حاضر این عدد به 11.2 درصد مساحت کشور رسیده است.

این یازده و دو دهم درصد مناطق چهارگانه محیط‌زیست را دربرمی‌گیرد؛ 31 پارک ملی با چشم‌اندازهای طبیعی دارای اهمیت ملی و جهانی، 40 اثر طبیعی ملی، پدیده‌ها یا مجموعه‌های گیاهی و جانوری کم‌نظیر، 50 پناهگاه حیات وحش؛ زیستگاه‌های نمونه‌ی جانوران وحشی و 174 منطقه حفاظت‌شده اراضی ویژه زیست‌محیطی. وسعت مناطق تحت حفاظت در هنگ‌کنگ، نامیبیا، آلمان و ونزوئلا در این سال‌ها به 30 و حتی 50 درصد مساحت این کشورها رسیده است. البته برخی از این کشورها حمایت سازمان‌های غیردولتی را دارند یا چند نهاد دولتی این مناطق را اداره می‌کنند. به گفته کیومرث کلانتری، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست، مساحت مناطق حفاظت‌شده در برخی از کشورها بسیار بالاتر از استاندارد جهانی است اما تفاوتشان با ایران در این است که تنها حفاظتِ کمتر از پنج تا ده درصد آن وسعت زیر نظر حاکمیت است و مردم بیشتر مناطق را حفظ می‌کنند.

او از جلب مشارکت مردم در امر حفاظت می‌گوید: «در دولت یازدهم و دوازدهم تلاش شد که ظرفیت حفاظت مشارکتی برگرفته از قانون برنامه ششم را توسعه دهیم و توانستیم در دو استان کشور چهار قرق اختصاصی (حفاظت‌گاه مردمی) ایجاد کنیم. در بخشی از مناطق مثل پارک ملی گلستان نیز مدیریت هیات امنایی ایجاد کردیم که از موفق‌ترین اقدامات در این زمینه بوده و قصد داریم در آینده نزدیک بعضی از زیستگاه‌های دیگر را نیز به همین صورت اداره کنیم.» با وجود این، هنوز هم در حالت کلی وظیفه احیا، بهسازی و حفظ مناطق حفاظت‌شده و رسیدن به اهداف اجلاس جهانی ناگویای ژاپن (اجلاس عالی درباره تنوع زیستی) بر عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است به طوری که در 10 سال گذشته یک‌ونیم میلیون هکتار تحت حفاظت در آمده و هفتصد هزار هکتار دیگر را تا پایان دولت دوازدهم به مناطق اضافه می‌شود. «در ابتدای دولت یازدهم 2/10 درصد مساحت کشور حفاظت شده بود. در پایان دولت دوازدهم به دوازده درصد می‌رسد تا بتوانیم مناطقی که کمتر دستخوش تغییرات و تعارضات انسانی شده را برای نسل‌های بعدی حفظ کنیم.»

چرا زیستگاه‌ها مهم هستند؟

یکی از مهم‌ترین اهدافی که کنوانسیون تنوع زیستی در دهمین کنفرانس متعهدین به کنوانسیون در سال 2010 داشت بهبود وضعیت تنوع زیستی بود؛ هدفی که تنها از طریق حفاظت از زیستگاه‌ها، اکوسیستم‌ها، گونه‌ها و تنوع ژنتیکی امکان‌پذیر است. کلانتری معتقد است که هدف سازمان حفاظت محیط‌زیست از حفاظت از زیستگاه، در واقع حفاظت از گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی است. «تاکنون 8 هزار و 200 گونه گیاهی و همچنین حدود هزار و سیصد گونه جانوری مهره‌دار در کشور شناخته و ثبت شده است. این گونه‌ها که بعضی منحصر به فرد و اندمیک هستند، نیازمند حفاظت در برابر اقدامات توسعه‌ای هستند. بهره‌برداری از آن‌ها باید اصولی و پایدار باشد تا ذخایر ژنتیکی برای نسل‌های بعد حفظ شود.»

برای حفاظت بلند‌مدت گونه‌ها

مرتضی اسلامی دهکردی‌، کارشناس منابع طبیعی، زیستگاه‌ها و تنوع زیستی هم این نظرات را دارد. «برای حفاظت از جمعیت هر گونه‌ای باید جمعیت آن در اکوسیستمش حفظ شود بنابراین وقتی زیستگاه‌ها حفظ شود، گونه‌ها هم حفظ می‌شوند.» تنوع زیستی فرمول و مبنایی دارد و برای برقراری تنوع ژنتیکی باید تعداد لازم و مساحت کافی برای گونه مورد‌نظر اختصاص داده شود. «هر زیستگاهی ظرفیت‌بردی دارد و قلمروی گونه‌های مختلف در زیستگاه‌های گوناگون، متفاوت است. در یک منطقه می‌توانید تعداد محدودی پلنگ داشته باشید و در صورت حفاظت از منطقه، جمعیت پلنگ به صورت نامحدود زیاد نمی‌شود. پلنگ گونه‌ای به شدت قلمروطلب است و اگر پلنگ‌های جدیدی به جمعیت اضافه شوند، توسط پلنگ‌های قوی‌تر از قلمرو رانده و نهایتا از زیستگاه خارج می‌شوند. پس از آن، در حواشی مناطق نزدیک به روستا کشته یا شکار می‌شوند یا در اثر تصادف می‌میرند. بنابراین به دلیل قلمروطلب‌بودن برخی از گونه‌ها، زیستگاه‌ها هم ظرفیت مشخصی دارند و تعداد محدودی را در مساحت خود جای می‌دهند.» به گفته او هر قدر تعداد بیشتری از یک گونه داشته باشیم، تنوع ژنتیکی پایدارتری خواهد داشت. «بر اساس نظریه پستانداران، گونه‌های بزرگ در کوتاه‌مدت با 50 راس حفظ می‌شود و اما برای حفاظت بلندمدت، حداقل باید 500 راس داشته باشیم. مثلا اگر منطقه‌ای از نظر مساحت و برد، ظرفیت حفظ 10 پلنگ را داشته باشد حتی برای حفاظت کوتاه‌مدت هم حداقل باید 5 منطقه مشابه آن داشته باشیم. بنابراین مساحت تحت حفاظت و مجموع زیستگاه‌ها برای حفظ جمعیت و تنوع ژنتیکی بسیار حیاتی است.» این‌طور که این کارشناس می‌گوید، مساحت تحت حفاظت و در نتیجه تعداد زیستگاه‌ها برای حفاظت بلندمدت گونه‌های مختلف زیست‌محیطی موثر است.

خطر تخریب زیستگاه‌ها برای حیات وحش

نتایج پژوهشی که سال 97 گروهی از محققان واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد، سازمان محیط‌زیست و اداره کل حفاظت محیط‌زیست کرمان، درباره میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار در ایران از بازه زمانی 9 ساله (۱۳۸۶ تا ۱۳۹۴) انجام داده‌اند، نشان می‌دهد که تصادفات جاده‌ای عامل نیمی از آمار مرگ‌و‌میر «یوز ایرانی» است. تصادف تنها مختص یوز نیست و خرس و دیگر حیوانات نیز بارها قربانی آن شده‌اند و دلیلش تخریب زیستگاه‌ها یا جاده‌سازی نزدیک به زیستگاهشان و در نتیجه مهاجرت گونه‌ها است. اسلامی دهکردی می‌گوید آسیب‌های حیات‌وحش بر اثر تخریب زیستگاه‌ها بسیار بیشتر از شکار بی‌رویه است. «شکار غیرمجاز در زادآوری سال بعد جبران می‌شود اما در صورت تخریب زیستگاه، گونه‌ها مهاجرت می‌کنند و امکان زادآوری جمعیت وجود ندارد بنابراین تخریب زیستگاه شدیدترین و غیرقابل برگشت‌ترین تهدید حیات وحش است.» آتش‌سوزی، جاده‌سازی، طرح‌های عمرانی و توسعه باغ‌ها و زمین‌های زراعی از مهم‌ترین دلایل تخریب زیستگاه‌ها در کشور است. اگر چه به اعتقاد این کارشناس تنوع زیستی بخش عمده این تخریب‌ها به دلیل تصمیمات نادرست در احداث جاده‌ها و معادن است. «گاهی کریدورهای مهاجرتی به واسطه واگذاری به معادن تخریب و در نتیجه سبب کوچک‌تر شدن مناطق می‌شود. گاهی هم حاشیه مناطق برای شهرک‌های صنعتی و مسکونی محدودتر شده و از بین می‌رود.»

جلب مشارکت محلی با قرق‌های اختصاصی

سازمان محیط‌زیست بر اساس ماده ۳۸ قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه، مصوب هیئت وزیران در سال 95 موظف است از مناطق چهارگانه به صورت مشارکتی، حفاظت کند. این اقدام در چند سال گذشته با عنوان قرق‌های خصوصی صورت گرفته است. «مردم در حفاظت شریک سازمان هستند. تلاش کرده‌ایم همزمان با توانمند کردن جوامع محلی آن‌ها را در حفاظت هم مشارکت دهیم تا هم مناطق را حفظ کنیم و هم از آن بهره‌برداری اصولی و پایدار صورت گیرد. دیدگاه سازمان در حفظ مناطق، دیدگاه صرفا حفاظتی نیست، نگاه ما بهره‌برداری اصولی، پایدار و منطقی است.» اسلامی‌دهکردی‌، کارشناس منابع‌طبیعی، زیستگاه‌ها و تنوع زیستی نگاه مثبتی به این اقدامات دارد و معتقد است که با هر درجه کیفیتی، ایجاد قرق‌ها اقدام خوبی برای حفاظت از مناطق است. «در منابع طبیعی، بحث مهمی با عنوان تراژدی منابع عام داریم یعنی چیزی که برای همه است، برای هیچ کس نیست. وقتی برای مراتع مکانیسم بهره‌برداری وجود نداشته باشد، در صورت بهره‌برداری یک نفر، بقیه هم بهره‌برداری می‌کنند در نتیجه آن منابع به طور کامل از بین می‌رود ولی اگر برای هر منطقه پروانه صادر شود، هرکس محدوده خود را دارد و کسی اجازه ورود به آن را نخواهد داشت. صاحب پروانه هم باید در دراز مدت از آن بهره‌برداری کند بنابراین طوری مصرف می‌کند که از بین نرود. تراژدی منابع عام در حیات‌وحش به شدت وجود دارد؛ وقتی کسی نمی‌داند چرا باید از آن حفاظت شود، در خطر از بین رفتن قرار می‌گیرد.» او می‌گوید که قرق‌های خصوصی به چند شکل به حفاظت حیات‌وحش کمک می‌کنند؛ با تعریف در حاشیه مناطق حفاظت شده مثل زون ضربه‌گیر عمل می‌کنند، ضمن این‌که با هر کیفیتی از آن‌ها حفاظت شود، اتفاقی بدتر از قبل برایشان نمی‌افتد چون پیش از این، تحت هیچ حفاظتی نبوده‌اند. «کسانی که قرق را تعریف می‌کنند، باید طبق آیین‌نامه‌ها منفعتی را به جامعه محلی برسانند؛ محیط‌بان و قرق‌بان را از بین محلی‌ها استخدام کنند تا منفعتی عاید روستاییان ‌شود. در این صورت روستاییان، ذی‌نفع حفاظت خواهند بود؛ اگر قبلا شکار برایشان به اندازه چند کیلو گوشت ارزش داشت حالا جز بحث اخلاقی، شغل و محل درآمد آن‌هاست.»