رهاسازی فاضلاب، بلای جان قنات‌ها

غفلت از ظرفیت‌های کم‌نظیر قنات

مدیر میراث فرهنگی اردکان: سیاست دولت مبتنی بر انتقال آب است.

نهمین اجلاس شورای حکام مرکز بین‌المللی قنات با هدف پایش فعالیت‎ها و تصویب برنامه‌های آتی این مرکز با حضور معاون وزیر نیرو روز سه‌شنبه نهم آذر برگزار شد. در این نشست معاون وزیر نیرو با اشاره به اینکه قنات یکی از مظاهر سیستم‌های پایدار و دوستدار محیط زیست محسوب می‌شود گفت: «با ثبت جهانی قنات‌های ایران، چشم جهان به کشورمان دوخته شده که لازم است توجه بیشتر و مؤثرتری به این فناوری کهن و زیست‌بوم سازگار منطقه داشته باشیم» این در حالی است که قناتهای کشور در حال حاضر وضعیت نامناسبی دارند و نه تنها برای مدیریت بحران آب توسعه پیدا نکرده، بلکه قناتهای موجود – که 11 مورد آن در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است- هم تا حد زیادی به فراموشی سپرده شده‌اند. 

 تیر ماه 1395 در چهلمین اجلاس یونسکو پرونده 11 قنات ایرانی مورد تایید کمیته میراث جهانی قرار گرفت و قنات ایرانی در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شد. قنات‌هایی که در پرونده «قنات‌ایرانی» در یونسکو ثبت شده‌اند، هرکدام از نظر قدمت، معماری، عمق، طول مسیر و… منحصربه فرد و بی‌نظیر بوده و در 6 استان، خراسان رضوی(قصبه گناباد) خراسان جنوبی(بلده فردوس) یزد (زارچ، حسن آباد) کرمان (قاسم آباد و اکبرآباد، جوپار)  مرکزی (ابراهیم‌آباد) و اصفهان (وزوان، مزدآباد، مون) قرار دارند.

قنات مظهر دانشی باستانی در میان ایرانیان است که همواره با مشکل تامین آب در سرزمین خود مواجه بودند. جبر جغرافیایی در اقلیم خشک و نیمه‌خشک ایران باعث شد تا دانشی برای تخصیص آب در سطح شهرها و روستاها شکل بگیرد. مدیریت آب در شهرهای کم آب ایران با تکیه بر این دانش و استفاده بهینه و پایدار از منابع آب زیر زمینی، قرن‌ها زمینه سکونت ایرانیان را در خشک‌ترین مناطق امکان‌پذیر کرد. این روزها بسیاری از صاحبان قدرت تنها راهکار رفع مشکل کم‌آبی در اقلیم خشک و نیمه خشک ایران را طراحی و اجرای پروژه‌های انتقال آب میدانند. اما پیشینه تاریخی ایرانیان نشان داده که همواره اهل سازگاری با کم آبی بوده‌اند. از همین رو قنات به عنوان روشی موثر در مدیریت منابع آب به شمار می‌رفته که این روزها مهجور واقع شده است هرچند مدیران همواره در سخنان خود بر سازگاری این تکنولوژی کهن با محیط‌زیست و پایدار بودن این سیستم برای مدیریت و تخصیص منابع آب تاکید می‌کنند، اما در عمل حامیان بی چون و چرای پروژه‌های انتقال آب هستند. پروژه‌هایی که همواره مورد انتقاد کارشناسان است.

در میان استان‌ها و شهرهای ایران، استانی که می‌شود در آنها ردِ قنات را پررنگ‌تر دنبال کرد، یزد است. استانی که قنات‌های زنده آن هنوز هم زمین‌های کشاورزی را سیراب می‌کنند. اما با وجود این‌که دو قنات جهانی (زارچ و حسن آباد) در این استان قرار دارند، با چالش‌های جدی در زمینه حفظ قنات‌های خود روبرو است.

محسن میرجانی مدیر میراث فرهنگی اردکان که این روزها در حال تهیه پرونده ثبت جهانی قنات زین‌الدین‌آباد -یکی از چهار قنات زنده اردکان- است، در مورد وضعیت قنات‌ها می‌گوید: «قنات هیچ وقت نابود شدنی نیست. فقط باید به آن رسیدگی کرد. در بسیاری مواقع فرونشست زمین که به واسطه برداشت بی‌رویه آبهای زیرزمینی، اتفاق می‌افتد، باعث می‌شود بسیاری از چاه‌های مسیر ریزش و مسیر قنات را مسدود کند. از طرفی چالش مهمتری که در استان یزد با آن مواجهیم، موضوع رهاسازی فاضلاب به قنات است» میرجانی در رابطه با آلودگی‌هایی که فاضلاب در قنات‌ها به وجود آورده و موجب تخریب آنها می‌شود می‌گوید: «قنات‌ها در استان یزد مثل سیستم گردش خون هستند. تعدادی شریان اصلی دارند و کجه‌ها یا مسیرهای فرعی‌ها که برای آبرسانی به اهالی شهر به داخل خانه‌ها می‌روند و از طریق پایابها به هم متصل می‌شوند، متاسفانه طی چند دهه گذشته برخی برای اینکه هزینه چاه جذبی را پرداخت نکنند و به زعم خود صرفه جویی کنند، فاضلابها را راهی مسیرهای قنات می‌کنند که در تمام شهر قابل دسترس است. مسیرهای قنات به شدت آلوده شده و محل تجمع انواع حشرات موذی و انتقال بیماریهای واگیردار هستند. امسال در شهر حدود 100 حلقه چاه جذبی برای خانه‌هایی که مسیر فاضلاب خانگی خود را در قنات رها کرده بودند، ساخته شد.» مدیر کل میراث اردکان با اشاره به اینکه طبق ماده 688 قانون مجازات اسلامی هرگونه اقدام برای آلوده‌سازی منابع آبی و حیاتی، جرم محسوب می‌شود گفت: «در این زمینه با اینکه بند قانونی وجود دارد اما نیاز به فرهنگ‌سازی داریم»

احیا فناوری‌های کهن یا توجه به توسعه نامتوازن؟

روز سه‌شنبه معاون وزیر نیرو در اجلاس شورای حکام مرکز بین‌المللی قنات گفت: «توجه و علاقه نسبت به فناوری‌های کهن و پایدار افزایش یافته است. با ثبت قنات‌های ایران، چشم جهان به کشورمان دوخته شده که لازم است توجه بیشتر و مؤثرتری به این فناوری کهن و زیست‌بوم سازگار منطقه داشته باشیم.» تقی زاده خامسی معتقد است: «مسأله‌ مدیریت منابع آب، فقط در بستر اجتماعی آن قابل فهم است» با وجود این اظهارات اما قنات‌های کشور وضعیت مناسبی ندارند و یکی پس از دیگری در جریان توسعه نامتوازن شهرها از بین می روند. میرجانی در خصوص اظهارات مسئولان در زمینه اهمیت قنات می‌گوید: «آن چیزی که دوستان اعلام می کنند بیشتر جنبه پروپاگاندا و تبلیغاتی دارد. بیشتر سیاست دولت مبتنی بر انتقال آب است. از جمله پروژه انتقال آب اصفهان و فاز سوم پروژه انتقال آب خلیج فارس که در حال انجام است»

میرجانی به موضوع دیگری اشاره می‌کند که موید اهمیت حفاظت از قنات‌ها در شهرهاست، او معتقد است: «قنات پدیده‌ای است که می‌توانیم به عنوان پدافند غیرعامل آ‌ن‌را مطرح کنیم. در استانی مثل یزد با منابع آبی بسیار محدود، آب نقش حیاتی دارد و اگر زمانی به هر دلیل مسیرهای انتقال آب به آن مسدود شود، دچار مشکل جدی می‌شود. به گفته دکتر پاپلی یزدی به واسطه شرایط ویژه استان، حداقل باید برای هر شهرستان سه تا چهار قنات -با هر میزان هزینه- ایجاد شود. اما متاسفانه مثل بسیاری از موضوعات کلان، آنقدر به آن توجه نمی‌شود تا به نقطه بحرانی برسد»

قنات و توسعه گردشگری

بعد از ثبت قنات در فهرست میراث جهانی یونسکو، ساختار و معماری ویژه قنات و همچنین فرهنگی که در حاشیه این پدیده شکل گرفته و در بعضی موارد تا به امروز باقی مانده است نیز مورد توجه قرار گرفت. محسن میرجانی با اشاره به اینکه از ظرفیت قنات‌های اردکان برای جذب گردشگری استفاده شده است می‌گوید: «اردکان هم مثل یزد دارای بافت تاریخی است که می‌تواند موجب جذب گردشگر شود، اما از آنجا که شهر تاریخی یزد در فهرست میراث جهانی ثبت شد و بافت تاریخی منحصر به فرد آن توانست توجه گردشگران را جذب کند، ما به دنبال برندسازی ویژه‌ای برای اردکان بودیم. در همین راستا از ظرفیت قنات بهاءالدین آباد استفاده کردیم و قنات را به عنوان یک جاذبه گردشگری مستقل معرفی کردیم. گردشگران می‌توانند در اردکان با قنات و اجزاء آن آشنا شده و روایتهای فرهنگی پیرامون آن‌را بشنوند»

آمار دقیقی از قنات‌های تخریب شده کشور موجود نیست اما بر اساس آمارهای رسمی ایران در حدود 37 هزار قنات فعال دارد. قنات‌هایی که بعد از قرن‌ها همچنان به وظیفه خود که آبرسانی و مدیریت منابع آبی است، عمل می‌کنند. نابودی قنات می‌تواند بر اثر عوامل طبیعی مثل کم‌بارشی و خشکسالی اتفاق بیفتد و یا نتیجه عوامل غیرطبیعی مثل توسعه و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی اتفاق اتفاق بیفتد. با توجه به شیوه توسعه در شهرهای ایران، می‌توان گفت عوامل غیرطبیعی نابودی قنات‌ها در سرنوشت این پدیده به مراتب اثرگذارتر هستند و نقش عوامل طبیعی در تخریب قنات‌ها ناچیز است.